Зніклая камісія праз нейкі час выпадкова знаходзіцца ў трэцяй па ліку вёсцы, якую наведваюць шукальнікі. Вёска больш-менш вялікая па колькасці насельніцтва, а дамы выглядаюць трывалымі і дагледжанымі. Сябры спыняюцца каля вясковай студні, каб набраць вады і раптам заўважаюць працэсію, што лянотна рушыць на пачатку вуліцы. Чамусьці здалёк яна нагадвае нейкі дзіўны хросны ход: наперадзе, як святар, рушыць кіраўнік, а за ім павольна цягнецца купка жанчын-верніц.

Заўважыўшы Саню і Лёху, жанчыны раптам перастаюць усміхацца і перагаворвацца паміж сабой, а кіраўнік распраўляе спіну, надзімае грудзі і рушыць прама на непажаданых гасцей, нібыта певень, які рыхтуецца да бойкі з супернікам. Лёха ветліва і далікатна, па справе пытаецца, ці можна яму далучыцца да камісіі? Чым абяззбройвае кампанію — магчыма, яны меркавалі, што назіральнік будзе зараз сварыцца — чаму, маўляў, без яго з'ехалі? Дарэчы, у хуткім часе высвятляецца, што ўзначальвае гэты спецатрад па зборы подпісаў Іван Рычардавіч, галоўны заатэхнік калгаса.

У кожнай хаце, куды заходзіць камісія, назіраюцца цалкам фармальныя дзеянні. То старая гаспадыня не можа знайсці свой пашпарт і галасаванне адбываецца без уліку яе дадзеных (маўляў, потым запішам). У наступнай ха­це хтосьці спіць мярцвяцкім сном і за яго распісваюцца іншыя сваякі. Хтосьці з'ехаў у горад і за яго ўвогуле распісваюцца самі сябры камісіі. Лёха адзначае для сябе гэтыя хібы, але разумее, што калі складаць пратаколы, то рабіць гэ­та трэба было б на кожнага выбаршчыка. Хутчэй за ўсё, выглядала б тое, як дробны паклёп, і камісія не прыняла б такія кляўзы да разгляду.

Мабільнай сувязі ні ў кога няма, а неабходна ў прызначаны час па тэлефоне звязвацца з кіраўніком раённай выбарчай камісіі і рабіць справаздачу — колькі людзей прагаласавала. На ўсю вёску два хатніх тэлефоны — адзін на самым ускрайку — да яго яшчэ вельмі далёка ісці. А другі побач, у наступнай хаце. I хоць па часе яшчэ крыху ранавата званіць, варта было б скарыстацца момантам.

Пасля адмашкі правадыра, жаночы атрад паслухмяна спыняецца перад хатай, расфарбаванай у жоўты колер. Жанчыны незаўважна ўсміхаюцца і перашэптваюцца. Разам з імі, дарэчы, тут апынулася і Тамара, адзіная маладая жанчына з камісіі, з якой Лёху давялося пазнаёміцца крыху бліжэй, чым з астатнімі. Іван Рычардавіч, амаль што баявым воклічам («А, х.. з ім!»), дае зразумець, што ён прымае валявое рашэнне: «Будзем званіць ад Пятроўны!» Рычардавіч асмялеў і не выглядае ўжо насцярожаным (бо адзіны чужынец у іхняй кампаніі — назіральнік — не суне нос куды не трэба, нічога не запісвае, лішніх пытанняў не задае, паводзіцца прыстойна ды і выглядае гэты інтэлігент, шчыра сказаць, неяк крыху разгублена).

Па ходзе руху нейкім незразумелым чынам адбываецца так, што адказны за збор подпісаў Іван Рычардавіч на вачах усёй камісіі пачынае ўсё больш хістацца з боку ў бок і спатыкацца аб нябачныя нікому купіны на дарозе... Мова яго запавольваецца, язык не слухаецца і ўвесь час даводзіцца перапытваць, што ён балбоча, якія ці сам сабе, ці камусьці іншаму аддае загады. Што на яго ўплывае, незразумела — ці гэта астаткавы сіндром, ці спякота, альбо ён зараз, падчас руху штосьці ўжывае? Тога ніхто не бачыць: магчыма, у яго ў кішэні знаходзіцца нейкая пляшачка, а можа быць, яго цішком частуюць па хатах — гэта застаецца таямніцай.


ХІІІ

«Так! Прагаласавалі 26 чалавек!» — крычыць Іван Рычардавіч амаль што цвярозым голасам у слухаўку тэлефона пенсіянеркі Пятроўны з жоўтага вясковага дома. Лёха невядома для чаго пазначае гэтую лічбу сабе ў нататнік. Настрой ствараецца дзеяннямі. А дзеянні пакуль зусім запаволеныя — чарапашы рух уздоўж вясковых хат разам з выязной камісіяй і сустрэчы з выбаршчыкамі пад суправаджэнне вымучаных вясковых жартаў. Стан ляноты разам з нейкай далёкай трывогай.

У наступнай хаце пры размове сяброў камісіі выпадкова агучваецца яшчэ адна лічба: колькасць чалавек, якія павінны прагаласаваць — 42. Пакуль Іван Рычардавіч размаўляе з гаспадаром хаты, усе сябры камісіі стомлена чакаюць, калі іхні кіраўнік высветліць нейкае важнае пытанне. Тамара трымае пачак бюлетэняў. Лёха падыходзіць, ветліва ўсміхаецца і кажа: «Прабачце, а можна мне пералічыць бюлетэні?» Тамара зачаравана глядзіць на Лёху і павольна працягвае яму пачак.

У гэты момант у пярэднім пакоі вясковай хаты, прама насупраць абразоў, прыкрытых пыльнымі рушнікамі, адбываецца цуд: Іван Рычардавіч у адно імгненне цверазее і пачынае за Лёхавай спінай рабіць натуральны магічны рытуал.

Іван Рычардавіч ашалела круціць пальцам каля скроні, з неверагоднай хуткасцю імітуе моцныя ўдары па сваёй галаве, умольна працягвае рукі да Тамары і ў роспачы матляе галавой, потым зноў пачынае энергічна круціць пальцам каля скроні і знакамі моліць Тамару забраць бюлетэні. Усё гэта адбы­ваецца нібыта з выключаным гукам, пакуль незалежны назіральнік ад Хельсінскага камітэта па абароне правоў чалавека Аляксей Уладзіміравіч Барысевіч пералічвае бюлетэні. Яго постаць раптам становіцца ў вачах навакольных людзей злавеснай і падступнай. Асоба назіральніка нібыта набывае нейкую небяспечную для вясковых жыхароў значнасць, загадкавую лёсавызначальную сутнасць, але якая ў стане моцна напалохаць.

Бедная Тамара, вельмі стомленая доўгімі пераходамі ды пакутлівым папярэднім працэсам збору подпісаў, павольна пачынае здагадвацца, што па меркаванні Івана Рычардавіча, адбылася нейкая катастрофа. Але якая менавіта, яна не дужа разумее. І ад гэтага становішча яшчэ больш жахлівае. Твар жанчыны бялее, здольнасць рухацца раптам губляецца — яна стаіць нерухома, цела яе нібыта паралізаванае. Шырока адкрытымі вачыма яна глядзіць на Івана Рычардавіча і не можа варухнуць нават рукой.

Лёха, пералічыўшы бюлетэні, высвятляе, што чыстых бланкаў амаль што на паўсотні болей, чым заяваў ад выбаршчыкаў, якія з паважлівых прычынаў пажадалі галасаваць у сябе дома. Гэта вельмі сур'ёзнае парушэнне. Гэта падтасоўка і маніпуляцыі з дакументамі дзяржаўнай важнасці. Той выпадак, калі без усякага кантролю можна каму заўгодна запоўніць гэтыя дакументы любымі зручнымі дадзенымі і ўкінуць у скрыню, якая будзе адчынена сёння ўвечары, і яе змесціва змяшаецца з тысячай іншых бюлетэняў.

Сцэна поўнай цішыні і нерухомых постацяў магла быць цалкам тэатральнай, калі б усё гэта не адбывалася на самой справе. Лёха адчувае няёмкасць ад таго, што вымушаны парушыць шматзначную нямую сцэну, вартую лепшых тэатраў свету. Ён кладзе на край стала выпадкова рассакрэчаныя дакументы, якія ў адзін момант страцілі сваю стратэгічную моц і падаюцца зараз пачкам непатрэбнай нікому макулатуры. Назіральнік дзякуе за супрацу і выходзіць на вуліцу.

Ад адчування сваёй адзіноты, супрацьстаяння з усім светам, Лёху пачынае калаціць. Калі з усіх бакоў цябе разглядаюць, як нейкага шпега, здрадніка, падазронага тыпа, якому трэба больш за іншых. Калі ніхто не думае пра законнасць (ну, хоць бы ў якім выглядзе яна ж павінна быць?), пра канстытуцыйны парадак, які зараз падаецца пустым гукам, пра тое, што ў адных сваё меркаванне, у іншых другое. Трываць гэта вельмі цяжка. З хаты далятаюць першыя гукі: Іван Рычардавіч нягучна, але вельмі злосна лае Тамару, а ў адказ чутныя толькі хліпанні. Чым ёй дапамагчы? Нічым... Яна сама ні ў якім разе не пойдзе на кантакт пры сябрах камісіі ды пры аднавяскоўцах.

Адшукаўшы Саню, які мірна спіць у машыне, Лёха просіць завезці да Васіля Авер'янавіча ў Галаўлічы. Па прыездзе гасцей гаспадар без лішніх пытанняў ставіць на стол пляшку самаробнага моцнага напою, падсоўвае бліжэй чугунок толькі што зваранай бульбы. Падклаўшы ў талерку хатніх гуркоў і памідораў, наразае хлеба ды сала. Што здарылася, не пытаецца, пакуль не выпіваюць па першай. Лёху не «адпускае» — нейкая існасць нібыта сціскае грудзі, трывога пераходзіць у стан звычайнага, заўсёднага пачуцця, якое суправаджае паўсюль і не знікае ні на секунду.

Васіль Авер'янавіч дапамагае скласці пратакол, улічваючы ўсе бюракратычныя акалічнасці. Асноўны пункт парушэння пад нумарам 1 — наяўнасць у выязной камісіі неадпаведнай колькасці чыстых бланкаў для галасавання, кожны з якіх ўяўляе сабой найважнейшы дакумент строгай справаздачнасці. Бланкаў павінна быць роўна столькі, колькі пададзена заяваў для галасавання дома. У гэтым пытанні, як вядома, адказныя асобы праявілі такую вольнасць, што бюлетэняў хапіла б і на ўсю вёску па другім крузе.

У пунктах пратакола №2 і №3 пералічваюцца яшчэ некаторыя парушэнні: калі хто галасаваў без пашпарта, ці калі галасавалі за выбаршчыка іншыя людзі. Як дадатак для зафіксаванага асноўнага грубага парушэння, гэтыя пункты таксама набываюць важнае значэнне.


XIV

Торба на плячы з часам сапраўды пачынае аказваць магічнае дзеянне. Што яна памалу, як магніт, прыцягвае невядомыя сілы — гэта факт. Лёха хвілін дзесяць-пятнаццаць стаіць недалёка ад выбарчага ўчастка. Сказаць па шчырасці, ён не ведае, што рабіць. З паўгадзіны таму ён заходзіў на ўчастак, без справы, проста пабачыць рэакцыю людзей. Відовішча, як і меркавалася, было псіхалагічна цяжкім.

На той момант, якраз вярнулася выязная камісія пад кіраўніцтвам Iвана Рычардавіча. Яны нарэшце адолелі ўвесь шлях да канца вуліцы ў суседняй вёсцы, той самай, дзе Лёха пералічыў бюлетэні і пазней склаў пратакол. Але гэты шлях апынаецца цяжкім выпрабаваннем для сябраў камісіі і асабліва для Тамары.

Прычынай, прадказальна, становіцца абстынентны сіндром і дэструктыўна-арганічныя працэсы разам з псіхапаталагічнымі. Iншымi словамі, Iван Рычардавіч з пахмелля, ды ўвогуле маючы неўстойлівую псіхіку, дзякуючы любові да алкаголю, «выносіць мозг» усім сваім калегам. А Тамару ўганяе ў стан та­кой дэпрэсіі, што на яе шкада глядзець.

Як толькі змучаныя пілігрымы на чале з Іванам Рычардавічам пераступаюць парог выбарчага ўчастка, апошні, каму трэба і каму не трэба, распавядае пра падступнага назіральніка і няўважлівую супрацоўніцу. У збялелай, як палатно, Тамары ні арганізм, ні мозг ужо, напэўна, не ўстане трываць гэтыя здзекі. І як толькі на ўчастак заходзіць Лёха, з торбай цераз плячо, Тамара страчвае прытомнасць. Бедная жанчына павольна асядае і валіцца на падлогу прама пасярод пакоя.