Наступае кароткая паўза і раптам аксакал папраўляе выступоўцу:

«Нэ самастыйнаст, а нэзалэжнаст...»


ХІ

Пад’язджаючы да Галаўлічаў, Лёха ўспамінае яшчэ шмат эпізодаў тога незабыўнага дня, вартых Галівудскай экранізацыі. Калі Мустафу ўжо прагналі людзі ў пагонах, а эстафету спрэчкі з Першамайскім перахапляюць выкладчыцы музычнай школы (дзе Лёха працуе выкладчыкам гітары), раптам увесь праём Лёхавых варотаў займае вялізны чырвоны аўтамабіль і на двор, прама да сцэны, пад’язджае пажарны разліку поўным складзе.

Можа гэта падалося б нечаканым і незразумелым у любой іншай краіне, але не ў той, дзе размяшчэнне на шахматнай дошцы ці стан планет на арбіце Сонца выклікае пачуццё страху ў маладых матуль. Такая нацыянальная асаблівасць — у гэтай, асобна ўзятай краіне, пажарнікі прыязджаюць, каб адмяняць масавыя мерапрыемствы. Прыкладаў хапае: фестываль чэшскага дакументальнага кіно, штогодні фестываль «Рок-каранацыя», канцэрты, спектаклі ды шматлікія іншыя мерапрыемствы ў сталіцы.

Але ў Ранку-Туманным схема не спрацоўвае — ці то занадта рана прыехалі, ці то туман апынаецца празмерна густым. А на самой справе выпадкова выяўляецца такі момант, як «чалавечы фактар». Які толькі пацвярджае сентэнцыю, што ўсё на свеце адбываецца не выпадкова: камандзірам пажарнага экіпажа — па супадзенні разам узятых зорачак на ўсіх пагонах, што зляцеліся на звон Лёхавай гітары, апынаецца яго былы вучань па музычнай школе.

Камандзір па-дзелавому абыходзіць сілавы кабель, што ляжыць у траве, правярае яго якасць. Потым падыходзіць да Лёхі і ціха кажа: «Уладзіміравіч, што яны ад Вас хочаць? Задзяўблі, тэлефануюць нашаму начальніку і даюць загад — маўляў, едзьце, адключыце электрычнасць. У вас усё ў парадку? Я і сам бачу, што ўсё ў парадку! Мы паехалі, таму што гэта не наша справа. А са сваім начальствам я сам разбяруся...»

Пажарнікі з'язджаюць. I гэта становіцца трывожным сігналам для Першамайскага разам з Ленінскім. Апошні падыходзіць да Лёхі і кажа: «Пракурор хоча з табой пагаварыць. Яго сюды запрасіць, ці сустрэнемся ў мяне ў кабінеце?»

Кабінет недалёка, у суседнім будынку. А пракурор Лёху ўзгадваецца ў просценькім савецкім трыко з булкамі на каленях. Ляжыць у ложку, на другім яру­се, з падручнікам па юрыспрудэнцыі ў руках. Ложак знаходзіцца ў інтэрнаце юрфака БДУ на колішняй вуліцы Машэрава. Лёха ў гасцях у свайго знаёмага Боба, які жыве разам з пракурорам у адным пакоі. З таго часу прайшло каля пятнаццаці гадоў.

У кабінеце намесніка, пракурор стараецца не глядзець Лёху ў вочы. Ён зачытвае папярэджанне па справе арганізацыі несанкцыянаванага масавага мерапрыемства. Намеснік старшыні побач спрабуе выглядаць зацікаўлена і бадзёра, але адразу відаць, што ён хавае трывогу і нервуецца. Калі пракурор кажа, што патрэбны два сведкі, каб пры іх зачытаць папярэджанне для Лёхі, намеснік хутка скача на калідор і тут жа, амаль за карак, прыцягвае двух супрацоўнікаў суседняга аддзела. Адзін з іх — Лёхаў сусед па агародзе — вылупіўшы вочы напалохана пераасэнсоўвае, як з яго асабіста (раз!), яго калегі па кабінеце (два!) і намесніка старшыні (тры!), імгненна зрабілі рэпрэсіўную «тройку».

Лёху таксама трывожна і неспакойна, ён таксама перажывае. Прынамсі, з той нагоды, ці зможа ён пакінуць гэты кабінет без затрымання? Але ўсё ўрэшце рэшт абыходзіцца — хутка вярнуўшыся на свой участак, музыкант сустракае сапраўдны прывітальны шквал ад тых, хто заставаўся ў яго дома. Сярод іх, зразумела, хапала і песімістычна настроеных, хто вельмі сумняваўся, што Лёху ўдасца пабачыць ў бліжэйшыя тыдні два.

А гасцей як шмат назбіралася! Да гаспадара адразу даходзяць чуткі, што Першамайскі пайшоў на кампраміс: на сцэне граць нельга, а ў хаце — калі ласка! Якраз тыя людзі, хто не пабаяліся застацца, набіваюцца ў хату, а музыкі лупяць у бубны!

Што тут адбываецца — падобна на сапраўдную вакханалію! У расчыненыя наросхрыст дзьверы заходзяць усе, хто жадае — у большасці, абсалютна незнаёмыя Лёху людзі. У зале іграюць музыкі, ды яшчэ як граюць! Перад імправізаванай сцэнай сядзяць дзеці, адразу за імі стаіць сцяна натоўпу.

Па ўсяму ўчастку звонку ўладкаваліся людзі — хто стаіць вакол імправізаваных столікаў з бярозавых чурачак, хто сядзіць кружком на траве побач з яблынямі ды слівамі. Яны ці ўжо былі на выступленнях, ці слухаюць праз расчыненыя вокны, ці яшчэ рыхтуюцца патрапіць унутр, на канцэрт. Людзі наліваюць сабе ў кілішкі і філіжанкі тое, што лічаць патрэбным, і што самае галоўнае — што не забаронена законам. Вось якія законапаслухмяныя і дысцыплінаваныя госці!

Перад лазняй утварылася альтэрнатыўная сцэна — там басіст «Bordeau Cotes de Castillon Lourd Blues» пад акампанемент баяна распачынае канцэрт у стылі гарадскога фальклора, шансона, прыпевак, піянерскіх блатных ды бог ведае яшчэ якіх песень. Народ, што вырваўся з аднаго канцэрта ў душным памяшканні, з задавальненнем удзельнічае ў другім — на свежым паветры, спяваючы разам з салістам.

У Ранку-Туманным яшчэ і праз шмат дзясяткаў гадоў узгадваюць, як тыя ці іншыя зоркі калісьці начавалі ў іх па хатах. А дзяўчаты вымушаны нават за­раз адбівацца ад сваіх былых кавалераў, а цяпер ужо разважлівых і сталых мужоў, якія ўсё дапытваюцца, з кім гэта іхнія пасіі фатаграфаваліся з такімі мілымі ўсмешкамі? I галоўнае, калі паспелі?


XII

Вось, нарэшце і дарожны знак з надпісам «Галаўлічы». Саня за стырном жартуе, маўляў, ці чакае іх хто-небудзь тут? Лёха павінен працаваць на выбарчым участку № 13 у якасці незалежнага назіральніка. Участак знаходзіцца ў Доме культуры, які шмат гадоў таму будаваўся пад кіраўніцтвам спадара Павароціна.

Саня па старой памяці яму дапамагае. Сябры першы раз прыязджалі сюды на пачатку перадвыбарнага марафона, калі адкрылася датэрміновае галасаванне. Тады Лёха ўжо пазнаёміўся з камісіяй, яе старшынёй і намеснікам старшыні. На выбарчым участку № 13 было ўсё проста: сябры камісіі — жанчыны з калгаснай канторы — з бухгалтэрыі, з адзела кадраў, з прыёмнай, карацей тыя, хто піша, чытае і лічыць у адпаведнасці са сваёй непасрэднай працай; мужчыны кшталту галоўнага інжынера, галоўнага энергетыка — з тых, у чыім падначаленні знаходзяцца жанчыны, што ўмеюць уважліва чытаць, прыгожа пісаць і пералічваць усё, што неабходна, не ўдаваючыся ў кантэкст. Лёха не запомніў іхнія імёны, акрамя Тамары з калгаснай бухгалтэрыі. Старшыня камісіі — выкладчык працоўнага навучання мясцовай школы (па-простаму «трудавік» па прозвішчы Мураш), яго намесніца — выкладчык матэматыкі з той жа школы (па супадзенні жонка «трудавіка» і па мянушцы Мурашыха).

На пасаду старшыні выбарчай камісіі не патрэбныя рамантыкі, занадтыя інтэлектуалы, кшталту выкладчыка гісторыі з іхняй жа школы. Вось гэтаму неўтаймаванаму нешта ўвесь час патрэбна больш за іншых. То ён анулюе вынікі мясцовых выбараў, то ён крытычныя артыкулы піша і ўступае ў нейкія незразумелыя асацыяцыі журналістаў, то публічна не падтрымлівае афіцыйны бок у пэўных ініцыятывах кшталту рэферэндумаў.

Да яго якраз Лёха з Санем і накіроўваюцца перад тым, як патрапіць на выбарчы ўчастак. Васіль Авер'янавіч з радасцю прымае гасцей і нават накрывае стол — маўляў, паспеем да пачатку «кампаніі» (так Авер'янавіч называе непасрэдна сам дзень выбараў, які сёння зраніцы і наступіў). Лёха заручаецца абяцаннем свайго сталага таварыша дапамагчы ў справах складаных бюракратычных умоўнасцяў, калі такія ўзнікнуць. Забягаючы наперад — як у ваду глядзіць.

А вось і сам участак. Жанчыны з канторы стрымана вітаюцца і падазрона паглядаюць на Лёхаву вялікую торбу, што вісіць на ягоным плячы: кожны раз з ёй прыязджае — што там можа быць? Што ён там хавае? Фотаапарат? Відэакамеру? Дыктафон? Магнітафон? Ці ўсё разам? Мураш мітусіцца каля скрыні для выязнога галасавання. Хоць выглядае канструкцыя не надта цывільна — збітая з фанеры і пафарбаваная «нітрай», але апячатаная вельмі сур'ёзнай пломбай. Лёха вітаецца са старшынёй і просіць, каб яго ўзялі ў машыну, калі паедуць да выбаршчыкаў, якія будуць галасаваць на даму, адпаведна загадзя пададзеным заявам. Мураш косіцца на Лёхаву торбу і, хітра ўсміхаючыся, ківае галавой.

Не паспявае Лёха азірнуцца, як праз хвілін пятнаццаць-дваццаць высвятляецца, што старшыня камісіі незаўважна з'ехаў, прыхапіўшы сваю тумбу — то бок адну са скрыняў для датэрміновага галасавання. Другая скрыня паехала з галоўным заатэхнікам калгаса і яго камандай па іншым маршруце. Калі Лёха нарэшце ўсведамляе, што яго банальна «кінулі», яму падаецца, што сябры камісіі (дакладней «сяброўкі») — тыя, што застаюцца на ўчастку, — перашэптваюцца і, паглядаючы ў яго бок, ціха пасмейваюцца. Назіральніку трэба адпавядаць свайму статусу, таму Лёха робіць выгляд, што ён нічога не заўважае і спакойна ідзе да выйсця.

Саня спіць у машыне і ўскоквае, як толькі грукае дзверца: «Куды ехаць?». «Па навакольных вёсках!» — Лёхаў голас узрушаны, і сам ён адчувае нейкае незразумелае хваляванне. Пагоня? За кім? Навошта? У якую гульню ён увязваецца? Каго ён збіраецца даганяць?

Узнімаючы аграмадны слуп пылу пасярод поля, старэнькі «Фальсваген» з кіроўцам і пасажырам амаль наўздагад знаходзіць купку перакошаных вясковых хат, зарослых каравымі перакручанымі дрэвамі недагледжаных садоў. На адзінай вуліцы першай вёскі пуста і знайсці хоць кагосьці, каб спытацца пра загадкава зніклую камісію, праблематычна. Нарэшце на вочы вандроўнікаў трапляецца стары, апрануты не па надвор'і цёпла (запыленыя кірзавыя боты, ватнік у плямах, пакамечаная шапка-вушанка), які павольна выходзіць з прыдарожных кустоў.

Лёха наіўна спадзяецца, што зараз хутка праясніць сітуацыю, спытаўшыся, ці не прыязджала машына з тумбай для галасавання? Атрымліваецца наадварот — становішча яшчэ больш заблытваецца, таму што сталы жыхар пачынае расказваць пра некалькі камісій. Лёха і Саня ўважліва слухаюць і ніяк не могуць зразумець логіку паважанага вяскоўца. Пакуль не пытаюцца, як даўно былі гэтыя камісіі? Высвятляецца, што першая камісія была на пачатку года і яшчэ дзве камісіі наведвалі вёску два ці тры гады таму. Пра тое, што зараз выбары, ён першы раз чуе, а яго нешматлікія суседзі і сваякі таксама не ведаюць ні пра выбарчую кампанію, ні пра арганізацыі, з ёй звязаныя.