Град лупіў па вышчарбленым асфальце. Цярп­лівы хлопчык. Мне падалося, ён ківаў. А яшчэ я зразумеў, што ў яго ніколі не было жанчыны. Можа, па ягоных цнатлівых руках, а можа, па калене, якое нясьмела дрыжэла ад холаду. Мне хацелася, каб сюды, у тунэль, увайшла нейкая дзяўчына — і пад маім уладным позіркам апусьцілася на асфальт і ўчапілася ў ягонае калена зубамі. Як у яблык. О, як бы мяне гэта пацешыла.

Нешта зьмянялася паміж намі. Няўлоўна і хутка. І мне рабілася неяк няўтульна.

Хутчэй бы скончыўся гэты дождж, гэты град, гэты палон. Я паеду дамоў. Пасьпею яшчэ пабавіцца з бальбутай да Вераччынага прыходу.

Град гуляў з намі. Даючы падманлівую надзею, ён пачынаўся з новай сілай. Нібы хтосьці сачыў за намі. Я дакурыў цыгарэту і кінуў яе ў кут.

А потым я раптам пачуў ягоны голас. Выста­віўшы бараду, ён чытаў нарасьпеў:

“Akkou klinkuta

Deu natuzu

Tau

Tajnobalbutika da ujma sau onoje,

Skutoje natributima da broje

Dinagramutima, sau neokuz nekau —

O bu tau kvaj legoje da samoje

Da u sprugutima tau bu pavuzu, mau

Komutko noje...”

Ён памаўчаў, смакуючы эфэкт.

Сказаць, што я быў агаломшаны, было не сказаць нічога.

Я быў прыбіты, прысаромлены, jebanuta.

Гэта быў мой пераклад. Тое, што ён гучаў цяпер у цэнтры гораду, у гэтым цёмным пераходзе, дзе ніколі не выветрываўся смурод мачы, дзе на заплясьнелых сьценах жыў змрок, дзе нікога не было, апрача нас з гэтым хлопчыкам, адчувалася мною як цуд.

Я глядзеў на яго вялікімі вачмі, я быццам лашчыў яго па твары. Па ягоных ружовых шчоках, па барадзе, па вейках.

“Я пакуль мала што разумею, — зьбянтэжана і радасна прамовіў ён. — Але я паўтараю гэта кожны дзень. Гэта файна. Разумееце? І я хачу больш”.

Ніколі не вучыўшы бальбуту, ён слушна расставіў усе націскі. Пераклад гучаў музыкай, сапраўднай музыкай, часам грубаватай, часам занадта ў тон вуліцы над намі, але асэнсаванай і дзіўнай музыкай, у гэтым не было сумневаў. Мой любімы верш Імрэ фон Штукара ўміг перамяніў злое навакольле. Цяпер я мог кіраваць гэтым горадам.

“Мяне завуць Дзяніс, Дзяніс Казловіч, — сказаў гэты мілы хлус Каятан Пакаянскі, і я засьмяяўся. Ён зьдзіўлена прыўзьняў бровы. — А вас?”

“Бальбута, — сказаў я, заплюшчыўшы вочы. Горад і Козьлік — я і падумаць ня мог, што менш чым за хвілю атрымаў такую шыкоўную здабычу. — Мова завецца бальбута. Я цябе навучу. Au bu duzu tau vedutima, mau kroskoje mauta, mau onoje suta u istutima, mau meesutko, mau balbaln”.

5.

Едучы дамоў, да Верачкі, да пылу і пыхі сваёй аднапакаёўкі, я думаў пра Козьліка — і адначасова зноў і зноў пракручваў у галаве ягоны голас: яшчэ і яшчэ, раз за разам, нібы я запісаў яго на свае запаленыя нэрвы, нібы ён цяпер навечна быў у мяне ў нутры. Цяпер на пасажыраў мне было пляваць: існаваў рэальны Козьлік, козьлік з ручкамі-ножкамі, які прагнуў вучыць маю мову. Наш вечар быў доўгі, мы абышлі зь ім увесь парк, выйшлі на Першамайскую, паглыбіліся ў двары, пракрочылі па роварных дарожках уздоўж каналу, пакуль ня ўперліся ў будоўлю і не павярнулі назад, мы ніяк не маглі разьвітацца, быццам гэта быў пацалунак, а ня шпацыр.

У гэты першы вечар я шмат даведаўся пра Козьліка, а сам расказваў толькі пра бальбуту, старанна пазьбягаючы асабістага. Нейкае несьвядомае пачуцьцё, якое цяжка было назваць страхам, нешта агідна дарослае, старэчае, прымушала мяне быць асьцярожным. Быццам бы я яму не да канца верыў. Быццам сваёй прыгожай дэклямацыяй фон Штукара ён мяне абвёў вакол пальца. Я пакідаў сабе прастору для ўцёкаў. Ці мог я падумаць, што мая прастора выявіцца ўрэшце дзіравай, як прагнілы, сьпісаны ва ўтыль намёт.

У свае дзевятнаццаць Козьлік пасьпеў пакаштаваць столькі цікавостак, што я яму нават крышку пазайздросьціў. Ён быў студэнтам філфаку, кінуў, мог загрымець у войска, зьбіраўся зноў паступаць, ужо на юрыста. Але ўсё гэта было хіба прыкрыцьцём. Бо насамрэч... Насамрэч ён вучыў эспэранта (кінуў, калі адчуў, што яно занадта нагадвае італійскую з гішпанскай), ведаў пару сотняў вершаў у арыгінале на дваццаці мовах і мог прачытаць іх на памяць (але апрача беларускай ды русішу валодаў толькі ангельскай), адольваў адзін за адным дзіўныя раманы (Баляньё і Кнаўсгар былі прой­дзеным этапам, цяпер ён узяўся за трохтысячастаронкавы “Quercus“ Гіёны Гіен, шэдэўр занудзтва), цягам трох гадоў езьдзіў кожнае лета не кудысьці, а ў Кыргызстан (абавязкова наведваючы па дарозе Гуляйполе). Маляваў грашовыя знакі няісных краін і спрабаваў памяняць іх у “Беларусбанку”. Два гады быў вэганам, дазваляючы сабе чатыры разы на год смажаных інсэктаў (паводле Козьліка, ён вучыўся іх гатаваць і спажываць паводле Бібліі). Аднойчы прыкаваў сябе да нейкай скандальнай скульптуры ў маленькім польскім гарадку, патрабуючы яе зьнесьці (за месяц да таго мясцовыя актывісты прыкоўвалі сябе, патрабуючы яе не зьнішчаць, і іх паслухалі, а яго не). Усю дарогу ён намякаў на існаваньне нейкіх незвычайных калекцый, сабраных ім выключна дзеля задавальненьня сваіх эстэтычных патрэбаў. Ад гэтага мне рабілася ніякавата, але я вырашыў, што рабіць мяне экспанатам ён усё ж пабаіцца. Ён мяне слухаўся. І слухаў так уважліва, нібы я быў Хрыстос, а ён мой апостал. Апостал Козьлік.

Мовы, кніжкі, эпатаж, імкненьне прыдумаць яркую абгортку для шэрага сьвету. Карацей, фрык у адстаўцы. Хоць, вядома, нельга было верыць усяму, што ён пра сябе панарасказваў. Задыхаючыся, заікаючыся, трасучы сваёй грэцкай кучаравай барадой, ён усё балбатаў і часта сам сьмяяўся са сваіх гісторый — і было ў ягоным сьмеху нешта нездаровае. Але, па шчырасьці, якая розьніца, праўдай былі аповеды і байкі ці не. Ён сам сказаў, што ўсё гэта перажыў у маладосьці (у дзевятнаццаць, вядома ж, асабліва востра адчуваеш сваю старасьць).

Важна было, што ён усур’ёз захапіўся бальбутай. На разьвітаньне я паабяцаў яму даслаць матэрыялы (ды якія там матэрыялы, адзін няшчасны файл). Ён быў вельмі ўзбуджаны і доўга ціснуў мне руку.

Я заўжды верыў у вар’ятаў. Пэўне, гэта і ёсьць тое, што трымае мяне на сьвеце, той адзіны факт, што даводзіць мяне да сьвятарнага трапятаньня яшчэ зь дзяцінства:

у кожнай чалавечай супольнасьці, кожнай зграі, кожным калектыве, завецца ён пясочніцай або бальнічнай палатай, школьнай клясай або казармай, пасажырскім аўтобусам або піянэрскім атрадам, камандай або бандай, горадам або нацыяй, натоўпам або патрыярхальным кланам — дык вось, у кожнай такой супольнасьці заўжды знойдуцца тыя, хто ўсё будзе рабіць ня так. Ці хаця б нешта.

Але ня так, ня так, ня так.

Ляпіць ня тыя замкі не з таго пяску. Сябра­ваць ня з тымі і ня ў час. Чытаць ня тыя кніжкі не на той мове. Выбіраць бескарыснае нават там, дзе карысьць можа ўратаваць жыцьцё. Паміж шчасьцем і няшчасьцем выбіраць хвосьцік у літары “ц”. Выварочваць сябе навыварат, лезьці ў бруд, засоўваць пальцы ў разэтку, ганяцца за няўлоўным, нечытэльным, неклікабэльным, няфотагенічным, нетыповым, бес­пэрспэктыўным, безнадзейным, руйнавальным, невыгодным, несалідным і сьмеху вартым.

Азірніцеся, трапіўшы ў супольнасьць людзей. Хоць бы адзін зь іх будзе вар’ятам. Няхай пакуль што ціхім, непрыкметным, няхай пакуль што ён заняты ўласным носам дзесьці ў куточку, няхай усё выдае на тое, што ты такі адзін: не, у шчылінах паміж явай і сном рэчаў, у страшных скрынях сваіх чарапушак недзе сядзяць ненармальныя. Якія, можа, зусім ня лічаць сябе ненармальнымі. Але нешта падазраюць пра сябе і ня надта просяцца, каб іх выцягвалі на сьвятло.

Разважаючы пра гэта, я даехаў да свайго дому з мэмарыяльнай дошкай і толькі тады зірнуў на гадзіньнік. З хвіліны на хвіліну мусіла прыйсьці Верачка. Яна б раззлавалася, калі б не засьпела мяне дома.

Я стрымгалоў узьляцеў па сходах і ў цемры схапіўся за ручку дзьвярэй.

Ключ тыцкаўся, шукаючы шчыліну, але не знаходзіў. Толькі сьлізгаў па штучнай скуры, якой некалі абабілі гэтую дзеравяшку, за якой было маё жытло. Дурная дзеравяшка, апранутая ў скуру, аддзяляла мяне ад майго сховішча. Верачка прыйдзе, а мяне няма.

Магчыма, у мяне занадта дрыжалі рукі. А можа, дзьверы проста не хацелі мяне пускаць. Можа, я тут ужо ня жыў. Сустрэўшыся з Козьлікам, пазбавіўся прытулку. Магло быць і так. Козьлік быў здрадай. Пра гэта я неяк не падумаў. Я пальцамі пачаў намацваць замок. Пальцы знаходзілі, а ключ — не. Быццам замочную шчыліну нехта прыкрываў. Такога са мной яшчэ не здаралася.

А Верачка была ўжо блізка. Я прыхіліўся да сьця­ны, сьціснуў кулакі і выдыхнуў. Выдыхнуў асьцярожна, баючыся, што разам са сваім страхам выдыхну і Козьліка, і гэты вечар, і ўсё тое, што сёньня такім цудоўным чынам здолеў здабыць. Адным махам здабыў, адным выдыхам страціў. Такое бывае.

Лёгкі, як папера, я трымцеў у цемры пад’езду, і скразьнякі, прабраўшыся скрозь разьбітыя вокны, ужо абнюхвалі мяне.

Трэба было зрабіць яшчэ адну спробу.

Недзе ўнізе грымнулі дзьверы. Але было ясна, што гэта не суседзі, не, занадта ўжо цёмна зрабілася ў мяне на душы, сьцягнула, нібы плеўкай, разам пальцы на нагах, як заўжды перад яе прыходам.

І душна. Так душна, што хочацца выбегчы на вуліцу. Я шырока раскрыў рот і расшпіліў куртку, каб злавіць скразьняк, але ён быў гарачы, сухі, быццам не веснавы сыраваты горад ляжаў вакол гэтага дому з мэмарыяльнай дошкай, а пустэльня.

Крокаў на сходах чуваць не было. І ўсё ж яна падымалася.

Падвываючы, я стаў на калені, упёрся носам у дзьверы і пачаў шукаць шчыліну замка. Падлога пада мной раптам захрабусьцела. Пад нагамі зьявілася нейкая пустэча. Я схапіўся за ручку дзьвярэй і — трапіў.

Ключ павярнуўся, як бы нічога й не было.

Я заскочыў у кватэру, адчуваючы, як падлога лесьвічнай пляцоўкі сыходзіць у мяне з-пад ног, і як быў, у ботах, кінуўся на ложак, накрыўся з галавой коўдрай. Я верыў, што змагу яе падмануць.

Напрыклад, прыкінуцца п’яным. Яна ўжо бачыла мяне п’яным.

І як толькі я заціх пад сваім даўно ня мытым пледам, аберуч абхапіўшы сваё здранцьвелае цела, яна ўвайшла.