“Гэй! Гэй!”

Гэй, гэй, гэй — яны пакацілі ўніз па камянях, да дамоў, дзе расьсяліліся прыхадні. Крывічанін спыніўся паміж хатаў, выставіў бабку і крыкнуў:

“Алё, вы, нелюдзі! На два словы!”

Выйшлі двое, сталі наводдаль, чакаючы.

Паказаў ім Максім Крывічанін на мора і закрычаў на іх, як на сабакаў.

“Тут вам нельга жыць! Нельга, дэбілы! Гэта гнілы востраў! Вы тут падохнеце ўсе!”

Тады яшчэ двое выйшлі, ды яшчэ, ды яшчэ тры разы па пяць. А зь імі Алеся — стаіць за сьпінамі, на Максіма Крывічаніна глядзіць, як не пазнае. Кінуўся да яе гаспадар, схапіў за руку і да вазка з бабкай пацягнуў. Дагналі яго мужыкі з племені, штурхнулі ў сьпіну, ён і паваліўся ў пыл. Падняўся, зноў па Алесю кінуўся, ды выцяў яго нехта па калене, а нехта ў жывот нападдаў. І пасыпаліся на Крывічаніна тычкі ды ўдары, а нехта ў яго каменем кінуў, ды так трапна, што ў галаву папаў. Доб­ра, што не да сьмерці, парадавалася Бянігна ды да жаніха свайго пакульгала. Як толькі зрабіла пару крокаў, адступіліся ад яго тыя чэрці. Падняўся ён, хістаючыся, падхапіў вазок ды дамоў бабку пацягнуў. Едзе вазок, віхляецца, а Крывічанін ледзь ручкі трымае ды хрыпіць на ўсё горла:

“Гэй, крывічы, гэй,

Крумкачы!”

Давёз яе да мора і ў ваду сеў, галаву прамачыць. Ды толькі вазок з рук выпусьціў, ды так, што пакацілася бабка старая на пясок. Пясок цёплы, добра сонцам нагрэты. Закапала яна ў яго свой чорны сухі твар дый задрамала, як коўдрай захінутая. Толькі й чула, як жаніх яе, Крывічанін, побач улёгся, як сабака пабіты.

З пасёлку тым часам грукат чуўся, не сьціхаў, грукат інструманту цясьлярскага ды дзіцячы плач — абжываўся на краі андартальскага лесу чалавек, і ніякі яму закон быў ня пісан. Так пад грукат ды песьню дзіцячую і заснула.

Толькі не давялося ёй паспаць як сьлед. Прачнулася яна — на небе месяц яркі-яркі, а перад ёй жаніх стаіць: голы, усю адзежу скінуў, страшны, трасецца, чэлес наставіў ды на бабку пазірае.

“Ну што, бабка, настаў нам час жаніцца. Дасі мне сілу сваю — тады пакажу я ім, чыя тут зямля і ў чым дух Крыўі!”

Перавярнулася бабка на сьпіну, хацела ад яго яшчаркай уцячы, ды кінуўся на яе Максім Крывічанін, налёг усім целам, схапіў за спадніцу ды сьця­гнуў з бабкі, у сподняе яе рукой палез ды за бабчыну скуру ўхапіўся. Хацела бабка пяском сухім рассыпацца, ды так яе скруціў жаніх любы, што няма куды падзецца. Пасадзіў яе Максім Крывічанін у сваю далонь, ды ногі бабчыны разьвёў у бакі, як мёртвы куст з дарогі прыбраў. Зараз упхнецца ды ўп’ецца ён у бабку, твар ягоны ўсё бліжэйшы робіцца, вось ужо ён зь месяц памерам, а вось ужо і большы за месяц. Уздыхнуў востраў пад імі, ды мора яму ўздыхам цяжкім адказала, сьціснуў жаніх бабчын вочы, перад тым, як апошні закон парушыць, ды не пасьпеў. Вырас за ягонай сьпінай мужык з племені, такі ўжо злы, нібы, ангел чорны, зь неба зьляцеўшы. Ухапіў той мужык зь берага камень круглейшы дый выцяў жаніха штомоцы па макаўцы. Паваліўся Максім Крывічанін на сваю Крыўю ды пацёк у мора чырвонай ручаінай.

“Памагі мне, бабушка”.

Узяла бабка ягоную руку ў сваю.

Пашукала звыкла, што ён лішняга мае. Багата знайшла, паклала ў адну далонь, другой накрыла, перакуліла, паглядзела на мора.

“Тут ляжы, — прашаптала Бянігна аднымі вуснамі. — Я быстра”.

Падалося Максіму, што на яго ветрам падзьмула. Сухім, гарачым, як увесну вецер на Крыўі.

Клэпала Бянігна з апошніх сілаў па ёй адной знаёмых, колькі разоў ходжаных сьцежках, трымаючы ў руках лішняе, лішняга ня слухаючы, на лішняе не наступаючы. Гу-у-у, гу-у-у, гудзіць навокал, так машына некалі гудзела, да чорнай сьвіньні падобная. “Ну што вы хочаце, — паўтарае старая Бянігна, ды колам драўляным па неандартальскім лесе коціцца, да запаветнага пня прастуе, — гу ды гу, гу ды гу, шкада мне вас, нелюдзі, пагладзіць бы кожнага па загрыўку, ды за вушамі пачухаць, колькі ні хаджу, колькі ні цярплю, а ўсё шкада...” Гарачэй і гарачэй у неандартальскім лесе, вось ужо і зусім невыносна, нібы лазьню нехта ператапіў, ці пажар пачынаецца, у Бянігны пот з ілба ліецца, засьціць вочы, а яна ўсё глыбей у лес заходзіць. Яшчэ не дайшла, а ўжо ведае.

Ведае, што гэтым разам ня будзе на пні пінжака прымятага, і стане яна вакол таго пня соўгацца ў роспачы, ды так і не прыдумае, дзе лішняе пакінуць, каму аддаць. Што выйшаў гэтым разам яе час, не пасьпее яна вярнуцца. Але коціцца далей драўлянае кола, якое ў тым лесе бабкаю звалі, а ў гэтым яму імя ўжо дык і без патрэбы. Коціцца, круціцца, пераскоквае праз карчакі ды канавы, часам ледзь ня збочвае, але рухаецца ўпарта наперад ды парыпвае само сабе, зь ціхай палёгкаю:

“Усё, што маю пры сабе, усё лішняе, усё, што маю, не маё...”

Памяці інжынэра Гарына

Ніякай болей варажбы.

Больш не пішу. Не варагую.

Мне працу бы, мне службу бы,

Пляваць, каму і дзе. Любую.

Найлепш па лініі мэтро.

Наведваць могілкі ў Мантро,

Парыжы, Цурыху і Празе

Няцяжка й тут.

У кожным разе,

На Трактарным і на Аўтазе

Перачытаць “Уліс” па сказе —

Ist gut.

І ў вагонным цёмным задзе

Чуць мёртвых галасоў суладзьдзе

Зусім ня горшая з пакут.

Ніякай болей варажбы. Чытаць чужое, ды паціху.

Не давяраць старому псіху,

Што літарак насыпаў крыху

На мокры бок тваіх павек.

Пісаць? Забудзь дурное ліха.

Цяпер ты вольны чалавек.

...Але ў сьпінах тысяч кніг

Чуваць няўхвальнае зьдзіўленьне.

І вось аднойчы шэрым ценем

Ты прабіраешся між іх

І думаеш, што на буккросінг

Аддаць бы соцень сем ці восем.

А ў сьпінах кніг гарыць гардыня.

І заўтра тэлефон падыме...

Будзільнік злосна трубку кіне:

Служыць, служыць, служыць, служыць.

Пісаць самому — гэта выклік.

Пайдзі і вырві тыя іклы.

Ніякай болей варажбы,

Служы, служы, служы, служы.

Ты кажаш кнігам: гэта карма.

Усё тут марна, марна, марна.

А ў кватэры пах кнігарняў,

Табой пабачаных кнігарняў,

Табой памацаных кнігарняў,

Такіх спакусьлівых кнігарняў,

Яшчэ ня знойдзеных кнігарняў,

Усіх кнігарняў на Зямлі.

Пачуўшы іх нямы загад,

Хапаеш кніжку наўздагад,

“Она того, поверь, не стоит!” —

крычыць твой розум, he’s a poet,

На вокладцы — гіпербалоід,

Які сьціскае псіхапат.

Гары вы гарам, гарам, гарам.

Ты ўспомніў: Гарын,

Гарын,

Гарын.

Маньяк, дыктатар, інжынэр.

Васьмідзясятыя, таршэр...

Ня можа хлопчык даўгалыгі

Пагляду адарваць ад кнігі.

Пад енкі даўняй менскай сьцюжы

Да раніцы, да забыцьця...

А бацька служыць.

Маці служыць.

Народ увесь аддана служыць

Сваім багам, сваім чарцям.

Была б там кніга... так, чытво.

Ня По, ня Оэ і ня Во.

Стары дурны савецкі трылер...

“Засмаж іх сьвет на страшным грылі!” —

Ты іншы, іншы, не такі!

Але ў выгіне рукі

Гардыні торгалася вена:

Пагарда — зброя джэнтльмэна.

А ноч сканчаецца імгненна.

Сьняданак як нямая сцэна.

Партфэль, пінжак, абутак зьменны,

І Гарын рэжа ў жываце,

Сьмярдзіць крывёй у душным класе.

І цэлае жыцьцё ў запасе.

І суп чакае на пліце.

Я помню: школа ў тумане.

Плыве над партай млосным раньнем

Старэчы твар беларусіцы.

У тыя дні над Шабанамі,

Над выбітымі дыванамі

Палала вогнішча амбіцый.

Як сонца, як чырвоны гальштук.

Як Трэці і апошні Рым.

У навакольным сьвеце тым

Я чуў усе адценьні фальшу.

Гары вы гарам, гарам, гарам.

Я вырасту такім, як Гарын.

Я вырасту такім, як Гарын.

Праз “ы” пісацьму “шы” і “жы”.

Я марыў, марыў, марыў, марыў.

Я не баяўся іхнай кары.

Гары вы гарам, гарам, гарам!

Я ведаў, як мне трэба жыць.

Быць вольным, гордым і злапомным

І сьмертаносным жоўтым промнем

Шугаць па прыцемках фальшывых,

Знаходзіць іх дамы і шыбы —

І хай пячэ на пальцах скура,

Выхопліваць за тварам твар:

Пыхлівых самазваных гуру

Іх нудных лёкаяў панурых,

Што робяць з варажбы тавар —

І помсьціць за літаратуру.

Вучыцца ў майстроў памерлых.

Псаваць сабе і іншым нэрвы.

Падпальваць замкі і палацы,

Не прызнаваць ні рас, ні нацый.

Бурыць герархіі і пляны,

І, варажбою апантаны,

Заваяваць іх сьвет паганы

І даказаць, што ўсё ня так.

Што ты мастак,

мастак,

мастак.

Цябе памерлыя вучылі

Шукаць схаваных ран і шчылін,

Маліцца таленту і стылю

І промню, тонкаму, як ніць.

Варагаваць —

і варажыць.

IV.

Трыц-

цаць

градусаў

у цені

раман летняга дня

1.

Мне даўно не дае спакою старая казка пра Нільса Хольгерсана.

Гэта гісторыя пра тое, як адзін ня надта разумны скандынаўскі хлопчык зрабіўся такі малы, што змог сесьці на гусака і ўцячы з роднай вёскі разам зь дзікімі пералётнымі птушкамі.

Я часта ўяўляю сабе, як Нільс, моцна абхапіўшы птушыную шыю, заплюшчвае вочы, калі гусак уздымаецца вышэй за хаты, за самыя высокія дрэвы, вышэй за ўсё, што падавалася такім недасяжным.

І нават велічны дуб на вясковай плошчы цяпер выглядае як купка пустазельля пад занесеным над ёй драўляным чаравікам.

Яшчэ адзін узмах крылаў — і ўнізе застаўся сьпі­часты, нядаўна адрамантаваны дах царквы, якім так ганарыцца мясцовы пастар. Гусак махае кры­ламі, як апантаны, цяпер або ніколі, цяпер або ні­колі, у сэрцы гусака бязладна мільгаюць чырвоныя лямпачкі, а ў сэрцы хлопчыка... Не, у ім яшчэ не прачнуўся жаль, настальгія і пустэча яшчэ далёка, а неба блізка, яго можна памацаць рукой, і толькі інстынкт самазахаваньня не дае Нільсу адчапіць пальцы ад ненадзейнага пер’я. Пальцы, па якіх яшчэ нядаўна так любіла хадзіць настаўніцкая лінейка, бялеюць, але ў кроў паступае адрэналін, без супынку, амаль звышдоза, але яна ратуе яго, не дае яму сасьлізнуць. Яго вушы закладзеныя, ён чуе толькі сваё дыханьне і няспынны шум ветру, подых і вецер, і далёкія крыкі іншых птахаў.