Маўчун як заварожаны слухаў гэтую бязглузьдзіцу. Яна гучала, як музыка — музыка таго далёкага гораду, які аднойчы падзьмуў у ягоны тэлефон сваімі вуліцамі, сваім дажджом, сваім чужым каханьнем.

“Гэта... Гэта мерыканскі язык? — толькі і мог ён спытаць. — Нічога не зразумела. Вешч!”

“Не, — усьміхнулася нецярпліва Стэфка. — Гэта... Гэта іншая мова. Мова бальбута”.

“А дзе ёй балбочуць?”

“У лесе каля Белых Росаў, — сказала Стэфка. — Ты ж сам чуў толькі што. Ну добра. Раскажу трохі. Але потым адразу пачынай. Мову бальбута прыдумала каля трыццаці гадоў таму адна жанчына. Між іншым, твая суайчыньніца. Знакамітая цётка па той бок граніцы. Яна ўжо даўно жыве ў эміграцыі. Гэта канланг, то бок сканструяваная мова, і цяпер мы ў разьведшколе карыстаемся ёй для зносінаў з гэтай вось штукай. Яна яе добра распазнае, але толькі ў выкананьні нашых галасоў. Чужыя так ня змогуць, нават калі вывучаць бальбуту. Зразумеў? А цяпер расказвай. Ты абяцаў”.

“Хіба мову можна... сканструяваць? Гэта ж ня трактар!”

“Можна... Я ж табе расказвала пра навуку. Пачынай, прашу цябе. У нас мала часу для перадачы”.

Маўчун, зьбіваючыся, пачаў расказваць — марудна, цягнучы словы... І тут у бледна-зялёным кубе зьявілася нечакана ягоная гусачка.

“Гэта што такое? — строга спытала Стэфка. — Ты пра што думаеш?”

Маўчун зьбянтэжана замаўчаў.

“Ну нічога, паспрабуй яшчэ”.

Саромеючыся, зьбіты з толку, Маўчун расказаў спачатку пра малодшага Касмача, потым пра солтыса, потым пра паліцая. Пра Касмача-старэйшага, ды пра зама, ды пра папа. Ды пра бацьку, ды пра настаўніка...

“Стаміўся? Ёсьць нехта яшчэ, варты нашай увагі?” — спытала Стэфка, пагладзіўшы Маўчуну лоб.

“Ну, яшчэ пан Какоўскі, але ён дурны проста...”

І ён расказаў пра дзівака, які невядома адкуль узяўся і невядома куды марыў уцячы зь Белых Росаў. Стэфку пан Какоўскі зацікавіў.

“А скажы... Машына часу ў вам там ёсьць?” — спы­таў Маўчун, крыху азадачаны.

“Я ж табе расказала пра тое, што такое навука... — сказала Стэфка, думаючы пра нешта сваё. — Слухай, Маўчун...”

І тады яна задала яму пытаньне, у параўнаньні зь якім усе папярэднія былі проста дзіцячай гульнёй.

Яна спытала Маўчуна, як ёй апынуцца ў вёсцы і незаўважна ні для кога паздымаць іхнае вясковае жыцьцё.

“Ты што, з дуба звалілася? — Маўчун пакруціў пальцам. — Цябе ж знойдуць. Паліцай пакуль усе куты не абнюхае, не супакоіцца”.

“Падумай, Маўчун, — пяшчотна сказала Стэф­ка. — Ты разумны. Я ведаю”.

“Ну... — закаціў вочы Маўчун. — Хіба што ў пустой хаце, дзе Юзак жыў. Калі высоўвацца ня будзеш... дык, можа... Але што мне за гэта будзе?”

“Адкажу на ўсе пытаньні, — паабяцала Стэфка, гледзячы яму ў вочы. — Чуеш? На ўсе”.

“Ну, то зьбірайся... — Маўчун зірнуў на экран мабілкі. — Мне дахаты трэба. Правяду цябе. Умееш быць нячутнай, як зьвер?”

“Умею, — Стэфка паднялася з лаўкі. — Вядзі”.

Яны выйшлі з хаты, Маўчун пайшоў першы — а Стэфка дыхала ззаду, смачна і ціха, і ступала проста па ягоных сьлядах.

5.

Да зімы заставалася адзін раз дыхнуць. Зачыняўся стратэгічны лес, замыкаў за сабой чорныя дзьверы, замалёўваў блядою фарбаю вокны, закалоч­ваўся ад людзей.

Але не давалі людзі стратэгічнаму лесу спакою.

Па гушчары шнарылі патрулі з сабакамі, напаўнялі запаветныя месцы брэхам ды кашлем камандаў, дрэвы абарочваліся салдатамі, а паляны — пражэктарамі, а над шатамі дрэваў час ад часу паволі, злавесна падаў на лес верталёт і ніяк ня мог упасьці, вісеў, круціўся, выглядваючы ў цёмных джунглях, ці не прабяжыць па іх падазроная хваля, ці ня ўздрыгне дзе забароненая галінка, ці ня выдасьць сябе недзе паміж высокіх вольных ялінаў нелегальная схованка.

Шукалі парашутыстага. І дзень, і ноч шукалі. Па­рашут быў — а шпіёна ўхапіць ніяк не ўдава­лася.

Гэта ў лесе. А ў Белых Росах шчыраваў у марных пошуках паліцай. Дапытваў, злаваўся, захо­дзіў у хаты да людзей, абяцаў узнагароду, а то і кару: на слабую памяць не спадзявайцеся, папярэджваў ён, паймаю шпіёна, ён расколецца, і тады ясна будзе, хто з вас, аднасяльчане, вінаваты, што не прык­меціў, не надаў увагі, прапусьціў міма вушэй, даў сябе абвесьці вакол пальца, недапільнаваў, недагледзеў, не данёс, не далажыў. Хто паленаваўся на мабілцы пару кнопак націснуць, каб прысыг­наліць.

Кожная драбяза мае значэньне, пераконваў па­ліцай вяскоўцаў. Дарагія мае, успомніце, можа, чулі што або бачылі, не такое, як заўжды, нешта, што выбівалася са звычнай штодзённай каляіны. Кожная лухцень можа зрабіцца зачэпкай.

І тады паліцай пацягне — і выцягне паскуду за брыдкі хвост.

У Белых Росах неўзабаве шпіёна так і пачалі ўяўляць — як нейкую нечалавечую істоту, з хвастом, ды жабрамі, ды рагамі, ды вокам на дупе, а чэлесам на лбе. І гэта было шпіёну на руку (калі, вядома, ён меў рукі). Бо нечалавечаскаму сушчэству ў дзярэўні спратацца невазможна, тут нечалавечаскія сушчаства сразу бы как на далоні аказалісь.

Так сказаў Маўчуну настаўнік, калі яны неяк сустрэліся на вуліцы. І Маўчун уявіў сабе Стэфку — наколькі ж яна не была да шпіёна падобная. Дый не здагадваўся ніхто, што шпіён-та — баба. Шукалі мужыка. Так яно заўжды бывае, калі людзі ў інтэрнэт і ў рэлігію вераць.

Хата, дзе раней Юзак жыў, стаяла ў самым пачатку вуліцы. Марнела сабе пакрысе без гаспадара. Глядзела на вёску цёмнымі вокнамі. На дзьвярах замок боўтаўся. Яго туды сам паліцай і павесіў, калі Юзак прапаў. Павесіў і забыў. Кожнага разу, праходзячы паўз Юзакаву хату, Маўчун пазіраў на гэты замок і цешыўся, што яму прыйшла такая геніяльная ідэя — пасяліць Стэфку ў Юзакавай хаце. Тут яе ніхто не шукаў. Дый наогул ніхто падумаць ня мог, што шпіён атайбаваўся ў саміх Белых Росах. Яго шукалі ў лесе — а ў вёсцы шукалі сьляды і савобшчнікаў. Хто ж мог падумаць, што шпіён здольны на такое нахабства?

Часам у Белых Росах зьнікалі людзі. Так здарылася з Маўчуновай мамай. І з Чэськам, які ў школе разам зь ім хадзіў, а аднойчы пайшоў у лес у ягады і не вярнуўся. А стары Ігнат, у чыёй хаце пана Какоўскага пасялілі, сам памёр. Але Ігнатава дачка, Ларыса, таксама не вярнулася. Гэткая ж гісторыя і зь Юзакам: працавіты быў мужчына, жонка ў яго памерла, сыноў у маскалі даўно забралі. Да Юзака сястра Любчынай маці хадзіла. Усе думалі: ну, возьме Юзак яе ў жонкі ўвосень. Хрэн вам. Пайшоў Юзак неяк год таму ў лес на панду — і прапаў. А паколькі нікога ў Белых Росах не прыбавілася, так і стаяла ягоная крэпкая, умелай рукой узьведзеная хата пустая.

Маўчун з Касмачыкам туды неяк залазілі: усё выглядала так, нібы гаспадар зараз вернецца. Рэчы стаялі на сваіх месцах, ложак засланы так, нібы на ім яшчэ гадзіну перад тым нехта ляжаў. Зарадка ад мабілкі скруцілася на канапе. Людзі ў Белых Росах, канешне, калі зразумелі, што ня вернецца ўжо Юзак, пачалі да хаты ягонай хадзіць ды прыглядацца, што сабе можна ўзяць, што да гаспадаркі ўласнай прыдасца. Не таму, што марадзёры. Якія ж марадзёры ў Белых Росах? А таму, што нядоб­ра гэта, калі рэчы без гаспадара марнеюць. Усякай вешчы дзела нужна, казаў стары Касмач, які ня супраць быў, каб хату Юзакаву яму аддалі. Але аднойчы паліцай прыйшоў, замок павесіў, а ўсім па вёсцы эсэмэску адаслаў, гасударсьцьвенную: Юзакава хата канфіскуецца, нічога ў ёй не чапаць, у вокны ня лазіць, па падворку не хадзіць, замок не зрываць, а хто не паслухаецца, сагласна ўказу будзе бізунамі наказан. Публічна. Гэта астудзіла пыл аднасяльчанаў. Гасударства ёсьць гасударства. Гэта некалі, да асвабаждзенія, яго можна і нужна было абманваць, каб выжыць. А цяпер усяго хапае, імперыя ўсім дала што нада для жызьні, работу, яду, дастоінства, уверэннасьць у заўтрашнім дне. А ад публічных бізуноў людзі адвыклі. Нікаму не хацелася зноў прывыкаць.

Таму і пакінулі Юзакаву хату ў спакоі. А паліцай усё чакаў, калі ўласьці прыедуць на канфіскацыю, ды толькі ня ехаў ніхто ўжо год, і сумнеўна было, што тая ўласьць пра Юзакава майно пом­ніць.

Вось і выйшла, што мінаючы Юзакаву хату, на яе ніхто стараўся не глядзець. Каб сябе ў іскушэніе ня ўводзіць. Ды ўсё роўна, не-не, а мільгала ў гаспадарлівай сялянскай галаве думка: ну нельга так людзей мучыць, пусьцілі б нас, мы б за гадзіну там усё расьцягнулі, і забылася б гісторыя, разам зь Юзакам тым злашчасным. Каму ана нужна, памяць?

За хатаю ў Юзака быў сад. Малы, але дрэвы жывучыя, моцныя, здаровыя. Так яны ў хату і залезьлі тады, Маўчун з Касмачыкам. Па дрэве на страху, а там на гарышча, а з гарышча саскочылі каля печы. Ніхто іх не заўважыў. Як залезьлі, так і вылезьлі.

Такім жа чынам хуліганскім і Стэфку Маўчун туды адтранспартаваў. Ноччу, пачакаўшы, пакуль поўню хмара абдыме, на яблыню, зь яблыні на страху, са страхі на гарышча, з гарышча праз лаз да печкі. Маўчун назад вылез — а Стэфка са сваімі шпіёнскімі штукенцыямі там засталася.

Ужо тыдзень там сядзела, вяла здымку і другую шпіёнскую дзеяцельнасьць. Начальству перадавала праз свае научна-фантасьцічаскія прылады. А ўначы, завітаўшы да гусачкі шэрай і паабдымаўшыся зь ёй як апошні раз, Маўчун у Юзакаву хату прыходзіў, лез на страху, тоячыся, ды на гарышча, а там яго шпіёнка чакала... І яны размаўлялі: пра тое, як дзень прайшоў, ды пра тое, як у Стэфкі на радзіме людзі жывуць. І яшчэ пра ўсялякія розныя рэчы.

А ўдзень, ідучы ў школу міма Юзакавай хаты, Маўчун толькі мружыўся ды ў тэлефон на хаду носам тыцкаў — і ніхто з аднасяльчанаў ягоных нават западозрыць ня мог, што ён кожную ноч у той канфіскаванай хаце бывае, ды не адзін, а...

Тут, канешне, не бізунамі публічнымі патыхала. Калі Маўчуна раптам раскрыюць, па яго таксама машына вайсковая прыедзе. Толькі ўжо іншая. Такая чорная з залатым. Каго туды затаўкуць — таго імя ўжо ніхто ня ўспомніць. І бацьку ягонага ніхто ня ўспомніць. Але Маўчун не баяўся. Вось не баяўся чамусьці і ўсё тут. Мабыць, таму, што ня самым гэта жахлівым у жыцьці лічыў, што яго ўспамі­наць будзе забаронена. Важней, каб у самога нешта ў памяці засталося. Важней, калі на твае пытаньні нехта нарэшце дасьць адказ. Важней, калі ў цябе ёсьць шэрая гусачка, добрая кніжка пра Нільса Хольгерсана і свой успамін пра тое, што некалі пабачыў на лясной паляне, за паваленым дрэвам схаваўшыся.