Гэтая размова адбывалася гадоў пяць таму — а цяпер вось забіраюць малодшага Касмача ў маскалі, а ён, Маўчун, застаецца, і ня ведае, радавацца яму ці засмучацца.

То крыўда накаціць: хай бы яго забралі, хай бы сказалі, што жыць яму, Маўчуну, менш за год застанецца — затое пабачыў бы ён далёкія краі, і стэпы, і пустэльні, і вялікія гарады. І, можа, над зямлёй бы праляцеў на ваенным самалёце, адным з тых, што над імі часам гудуць — саміх гэтых птахаў жалезных не відаць, толькі гудзеньне ў небе такое, нібы зараз небасхіл абрынецца — у такія моманты разыгрываецца Маўчунова фантазія, ды так, што ажно сэрца заходзіцца ў грудзях. Усё б аддаў, толькі б на зямлю зьверху паглядзець: і бацьку, і кніжку любімую, і шэрую сваю каханую гусачку, і вёску іхную малую, непрыкметную, ды ўсё ж родную...

То радасьць, душная зла-радасьць наваліцца: забяруць Касмача, перастане ён Маўчуна цьвяліць ды вучыць яго розуму, застанецца Маўчун старэйшым зь дзетвары іхнай, ніхто цяпер яго ад думак ды ад кніжак адцягваць ня будзе і падазрона ў душу лезьці: што ты там усё думаеш, Маўчун, цёмная твая душа, хадзем лепш на кулаках біцца... Дастаў Кас­мач са сваімі кулакамі, мазгоў нуль, адны рукі, якімі ён шторазу Маўчуна да зямлі прыпірае і лямантуе пераможна: “Пабеда! Апяць я з дуба на цябе насёр, Маўчунок! Малы ты яшчэ супраць Касмачыка!”

***

Седзячы за сталом каля бацькі, Маўчун пазіраў на малодшага Касмача. Ну куды яму тыя далёкія краіны, куды яму тыя рубяжы нашай неаб’ятнай рускай родзіны? Такі, як Касмач, нічым акрамя сваіх кулакоў, не цікавіцца. Нічога ён не запомніць з таго, што пабачыць, нічога ня ўчэпіць вокам і нічога не зразумее. Вось ён, Маўчун, да кожнага слупа, да кожнага твару прыглядаўся б, кожнае слоўца запамінаў бы, кожны голас бы пачуў да нутра самага — і, можа, атрымаў бы адказы на ўсе свае пытаньні. А пытаньні яго даўно мучылі — з таго часу, як ён чытаць навучыўся.

“Прэдлагаю падняць фужэры за нашага навабранца, — сказаў захмялелы ўжо солтыс. — Каб служыў на не страх, а на совесьць. Каб нікому ў нашых Белых Росах за яго сорамна не было, ні бацьку дарагому, ні нам, яго аднасяльчанам”.

Усе ўхвальна загаманілі, налілі, падняліся. Кас­мач быццам і не разумеў, у чым рэч — проста цешыўся, дуралей, што ўсе за яго сёньня п’юць, як за героя. Падняўся, праглынуў крамную гарэлку, скулы захадзілі злосна і драпежна, як у бацькі.

Белыя Росы — так іхная вёска называлася на ўсіх мапах. Некалі яна іншую назву мела, але калі руская родзіна вассаедзінілась, дык з губэрні прыйшоў загад на перайменаваньне ў духу пат­рыятызму. Паліцай неяк Маўчуну расказаў, што па ўсёй губэрні тых Белых Росаў — штук дваццаць, і іхныя маюць свой код: 13. А яшчэ ў школе ім настаўнік расказваў, што сто гадоў таму фільм такі быў папулярны, “Белыя Росы”. Дык асвабадзіцелям так той фільм спадабаўся, што яны шмат вёсак у гонар той кінакарціны легендарнай пераназвалі. Маўляў, так і павінна вёска на западных рубяжах звацца. А як іхныя трыццаць хатаў раней клікалі, ніхто ўжо і ня памятаў. То бок, можа і памятаў, але размаўляць пра гэта непрылічна стала. Не дастойна рускага чалавека. Так ці інакш, Белыя Росы — гэта было красіва, а некрасівыя названія нашто ў памяці трымаць. Так іх у школе вучылі, і Маўчун, у прынцыпе, ня быў супраць. Белыя Росы дык Белыя. Але каб нехта ўсё ж успомніў старую назву — таксама бяды не было б. Цікава ж, як там раней людзі жылі. Пра што думалі, пра што гаманілі, калі ў маскалі забіралі ці, напрыклад, вясельле. Што іх трывожыла, калі ні інтэрнэту яшчэ не існавала, ні мабільнай сувязі.

“Мусіць, пашлюць цябе, хлопча, на южную граніцу, — прамовіў солтыс, але не да Касмача малодшага зьвяртаючыся, а да мужыкоў ды зама па ідэалёгіі. — Я дажа уверэн”.

“Чаму ж адразу на южную?” — запытаўся хітраваты бацька Касмача, спрытна разжоўваючы залатымі зубамі сала.

“Не, на южнай сіл у нас хапае, — заявіў поп. — Відзіт бог, на васточную, там неспакойна: новасьці чыталі? І гэта добра, што на васточную, там галодны не застанешся, ікру лыжкамі есьці будзе твой Алёша, і з духоўнай пішчай таксама ўсё ў поўным парадку, цэркаў наша праваслаўная там сільныя пазіцыі імеет. І удаль сваю маладзецкую есьць гдзе праявіць”.

І поп захіхікаў дабрадушна, накладаючы сабе гарачых катлетаў, якія Касмачыха толькі што ўра­чыста выставіла ў сярэдзіне стала.

“А я думаю, на южную, — працадзіў паліцай, з усё большым інтарэсам пазіраючы на Любку. — Чыталі пра інцындзент у Харбіне? Трэба паказаць дзікарам, што мы не намерэны цярпець іх правакацыі. Ясна как дважды два — цяпер там канцэнтрацыя войск пайдзёт, штоб кулак наш браніраваны был відзен адназначна, нават за акіянам”.

“На какую б ні паслалі, мы ўсе ў цябе, Алёша, верым, — адпіла свой лікёрчык мутны зам па ідэалёгіі. — Што не апазорыш чэсьць Белых Росаў. Мы ўсе табой гардзімся. У какіе б перадрагі ты ні папаў — не забывай, хто ты і адкуда”.

Малодшы Касмач ня слухаў. Цяпер ён толькі на паліцая глядзеў, так, што косьці хрумсьцелі ў Кас­мача ўнутры, шыя напіналася так, што зараз лопне, а пра Маўчуна і забыў. Баіцца, што заўтра забяруць яго, а паліцай да Любкі кліны падбіваць пачне. Вось жа пустата якая, падумаў Маўчун. Гэтага што забірай, што пакінь — толькі пажэрці, пабіцца ды дзевак паціскаць. Нічога не цікава чалавеку.

Дый ці напраўду чалавек гэты Касмач? Часам Маўчуну здавалася, што ён жыве сярод зьвяроў, якія аднойчы выйшлі зь лесу, парыкалі-пагыкалі адзін на аднаго, але агледзеліся і пастанавілі, што тутака атайбуюцца і прыкінуцца, нібы яны людзі. Каб у галодны час ацалець. Вось мяса, якім стол застаўлены — чыё яно? Якой жывёліны? Ніхто не пытаецца. Баяцца. Ніхто не пытаецца, ня ведае і пытаньні ад сябе гоніць. Як быццам ёсьць у гэтым застольлі, і ў гэтай вёсцы, і ў гэтым часе, у які собіла жыць Маўчуну, нейкая страшная таямніца. Ён неўпрыкмет агледзеў тых, хто сабраўся за сталом, і на душы ягонай зноў зрабілася нядобра. Як жа бацька гэтага ня бачыць: што ў зама па ідэалёгіі вусны такія ўжо крывавыя, нібы яна толькі што шыю некаму пракусіла. Што ў старэйшага Касмача з-пад гімнасьцёркі іголкі вытыркаюцца, а ўсе толькі і ўдаюць, што гэта мужчынская ­поўсьць. Што малодшы Касмач да дуба падобны, а солтыс да жука, а ў паліцая пыса выцягнутая, што ў твайго сабакі.

А жанчыны? Кожная да нейкай жывёлы падобная, толькі пасьпявай прыкмячаць. Касмачыха — да кабылы, зам — дык тая больш да зайчыхі, і вочы такія... чырвоныя... А вакол іншыя: ваўчыхі, коткі... і нават прусачыхі ёсьць...

Маўчуна перасмыкнула. Захацелася ўцячы з-за стала, схавацца, забіцца ў нару і не вылазіць, пакуль зь лесу паляўнічыя ня выйдуць і не перастраляюць усю гэтую саманадзейную жыўнасьць. Але тут бацька, у якога кавалак яешні на траву зь ві­дэльца ўпаў, зыркнуў на Маўчуна злосна, і такі быў пад гэтай злосьцю бацькавай боль, што Маўчуну сорамна зрабілася. Падсунуўся ён бліжэй да бацькі і стаў за ягоным відэльцам сачыць — левай бацька ўпраўляўся ня горш, чым правай рукой, якая невядома якім сабакам на корм пайшла, але дрыжала левая, дрыжала, і трэба было рот не разяваць, а глядзець, каб бацькаў гонар тая левая незнарок не закранула...

Толькі гускі ў Белых Росах такія, што зь імі ня страшна. Любіць Маўчун гусачак, вочы ў іх чалавечыя, а пер’е такое прыемнае, што адчувае Маўчун зь імі роднасьць. Асабліва з той, шэрай, якая яго чакае. Гускі — ня куры, куры дурныя, а гуска — шляхетная істота, зь якой ніколі сумна не бывае...

Маўчун зірнуў збоку на бацьку, працягнуў руку, каб у таго кавалак сьвежыны зь відэльца не зваліўся. У бацьку таксама нешта нечалавечае было — твар зеленаваты, нібы луской пакрыты, як быццам бацьку з балота дасталі, высушылі і за стол паса­дзілі. Зусім яны з бацькам не падобныя. Неяк Кас­мач нават намякаў, гаўнюк, што бацька Маўчуна і ня бацька яму зусім — такая бойка была, што паліцай іх раздымаць прыйшоў. Касмач яму тады зуб выбіў, але і Маўчун не застаўся бяз радасьці: так у вока патрапіў Касмачова зьвярынае, што ў таго сьлёзы паліліся. Стаяў Касмач тады, румзаў і нічога з сабой зрабіць ня мог. Вось табе і з дуба насёр. Пабеда...

“Людзі! Людзі! — залапатаў раптам пан Какоўскі, падымаючыся з травы. Праспаўся, відаць. — Людзі, радные мае, ізьвініця, але скажыце мне: какой цяпер год?”

Малодшы Касмач заржаў.

“Зноў за сваё, — пахітаў галавой паліцай. — Бальной чалавек. І адкуль такі ўзяўся на нашы галовы?”

“Бі-ляць, — вылаяўся солтыс, і гэта была добрая прыкмета таго, што ён ужо ў кандыцыі. — Прыбярыце яго ўжо, празьнік іспорціт”.

“Да ладна, — адгукнуўся поп. — Блажэнны он. Нікаму ўрэда няма, а гледзячы на яго, задумацца можна над праблемамі быція”.

“Бі-ляць”, — замаргаў солтыс. Маўчун ведаў, што той служыў на Южнай граніцы. Адтуль і прывёз гэтае “бі-ляць”. Ніхто ў Белых Росах так не вымаўляў. Так чуркі лаюцца, расказаў неяк бацька. Ня могуць бэ ды ля зьвязаць, абавязкова трэба ім “і” ўста­віць. Дзікі народ. Такія зарэжуць і вокам не міргнуць. Каб такіх трымаць у павінавеніі, і шлюць з усіх канцоў імпэрыі касмачоў і іншых зашчытнікаў родзіны.

“А вось хто ў нас сказаць можа, што за гарады на Южнай граніцы? — весела запытаўся Кас­мач-старэйшы, каб перамяніць тэму. — Давайця віктарыну правядзем! Ну, хто? Стаўлю таму стакан майго выдзержаннага!”

“Ды куды ім, — кінуў паліцай. — Ва ўсіх інтэрнэт ё, ніхто геаграфіяй родзіны не інцірысуецца”.

“А ўчыцель на што? — сказала абурана зам па ідэалёгіі. — Што ў нас, школы няма?”

Настаўнік, заняты сьвежыной, не адразу зра­зумеў, чаго ад яго хочуць, а ўцяміўшы, выцер бліскучыя вусны і на Маўчуна паказаў чорным пазногцем:

“От ён, найлепшы наш учанік, усе гарада знает. Ну-ка, Малчюн, давай, пакажы, што не дарэмна дубца ад мяне менш за ўсіх дастаеш! Якія ў нас гарады на Южнай граніцы?”

Маўчуну не хацелася рот раскрываць, але бацька паглядзеў на яго з такой надзеяй, што давялося адкашляцца і буркнуць:

“Ну, Фрунзэ. Ну, Кабул. Ну, Тэгеранск. Ну, Харбін. Ну, Пень-Яма. Ну...”