“Што мужчыны?”

“Ну, падумай... Паглядзі навокал”.

Я азірнулася. Лес, возера, сьнег. Я нахілілася, схапіла жменьку ліпучага сьнегу, лізнула. І праўда — смачна.

“Ня бачу я ніякіх мужчын”.

“Ты што, сьляпая? Дык да афтальмолага табе трэба, а не да бабкі! Паглядзі перад сабой, боў­дзіла!”

Я паглядзела на прагнілыя дзьверы хаты.

“На мяне паглядзі, — кот размаўляў такім голасам, быццам бачыў перад сабой ідыётку. — Я што, баба? Вось... дайшло... Яйцаў ня бачыш? Усе вы такія. Так, правільна, пагладзь. Можаш тут. І тут. А тут ня трэба. Малая яшчэ”.

“Наташа!” — скрыпнулі дзьверы, кот ледзь пасьпеў адскочыць убок, цётка Галя выйшла і схапіла мяне за руку. Пацягнула ў хату — цёмную, страшную, сьмярдзючую. Завяла за печку.

За печкай стаяла бабка. Чорная, як негрытос, а вочы сінія. Я яе і не заўважыла б ніколі, калі б ня вочы.

“Я снаружы падажду”, — сказала цётка і выйшла. У хаце было цёмна, а стала яшчэ цямней. Толькі вочы бабчыны сінія на белым круціліся, у мяне ўпіваліся, бабка-п’яўка, страшная бабка, як сьмерць страшная.

Каб ня даць ёй мяне адолець, я пачала бабку на склады дзяліць:

Ба-буш-ка-ба-бу-шка-ба-бу...

Але на бабку гэта аніякім чынам ня дзейнічала. Яна паглядзела на мяне спадылба, але бяз злосьці, і працягнула руку. І я зразумела, што яна мяне разьдзявае. Перастаў душыць шыю шалік, адзін за адным адскочылі гузікі, і вось я стаяла перад ёю ў адных майтках, а бабка лёгка соўгала сваімі сухімі рукамі па маім целе.

“Гэта праўда, што вы неандэртальскую мову ведаеце, бабушка?” — спытала я шэптам. Я ўжо не баялася — мне было лёгка і цёпла. Нібы лета было за дзьвярмі гэтай хаты.

Мне падалося, што яна ўсьміхнулася. І тады я раптам пабачыла: восеньскі сонечны дзень, я сяджу за столікам, ем марозіва, двайную порцыю — і чую, як за суседнім столікам...”

“Хлусіш, — спакойна сказаў Козьлік, нэрвова тузаючы бараду. — Гэта ты толькі што прыдумала”.

Каштанка засьмяялася.

“Ньі ле кондзі ба ма унье ё о лоа?”

“Чаго?” — Козьлік перайшоў на беларускую

“Гэта мая любімая прымаўка, — задаволена сказала Каштанка. — Я ня ела арэхаў, чаму мяне мусіць імі ванітаваць? Так кажа кунду, калі яго абвінавачваюць у тым, чаго ён не рабіў. Я ня ела арэхаў — чаму мяне мусіць імі ванітаваць?”

“Цудоўная прымаўка, — мне і праўда настолькі спадабалася гэтая фраза — хоць сам на ўзбраеньне бяры. — Як там: я ня еў арэхаў — чаму я мушу імі ванітаваць? На бальбуце будзе так: au bim ne kusuzu trudoje strudutikama, parou sou au bu ottouduzu strudutima?”

“Ну, прыкладна так, — Каштанка задумалася, але не пра мой пераклад, пра нешта сваё, Каштанчына, замарожанае, белае, салодкае. — Табе лепш відаць”.

“Слухайце, мы працаваць зьбіраемся?” — Козьлік пагрыз кончык асадкі.

І тут я пачуў, як недзе далёка адсюль, яшчэ няўлоўнае, але ўжо жывое, цёмнае, абуджанае нашымі галасамі варухнулася, цяжка ступіла на зямлю... рушыла праз дамы і вуліцы... рассоўваючы рукамі вецер... зьдзімаючы курткі...

Верачка.

“На сёньня хопіць”, — сказаў я і ўскочыў з падлогі, абтрасаючы пыл са штаноў.

“Але мы...” — Козьлік неўразумела і ўмольна паглядзеў на мяне, учапіўшыся ў дыван, нібы я зьбіраўся адняць у яго нешта бясцэннае.

“Хопіць, — я лёганька таўхануў яго мыском нагі. — Вам трэба ісьці”.

Козьлік неахвотна падняўся, Каштанка пачала апранацца, думаючы пра нешта сваё.

“Хутчэй”, — я штурхнуў Козьліка ў мяккую сьпі­ну. Да дзьвярэй. Прэч.

“Вашая жонка...” — пачаў быў Козьлік, але я прыкрыў яму рот далоньню.

Яны выйшлі і сталі там, на парозе, чакаючы, што я скажу ім нешта на разьвітаньне. Але я прос­та моўчкі зачыніў проста перад іхнымі юнымі, такімі разгубленымі тварамі свае ненадзейныя дзьверы, якія ўжо не маглі мяне ўратаваць.

10.

Вось і выйшла, што наступны раз мы сустрэліся толькі пасьля Новага году. Нарэшце прыйшоў сапраўдны мароз: я нацягнуў старую лыжную шапачку — на якой ніхто ніколі не зьбіраўся вышываць слова “Майстар”. Козьлік быў у доўгай куртцы, такія акурат увайшлі ў моду, бясформенныя апранахі да калена, з-пад якіх маладыя козьлікі махалі тонкімі капыткамі ў вузкіх джынсіках і ідыёцкіх кедах. Як падстрэленыя, як казала мая бабуля. Затое Каштанка ўзімку выглядала проста шыкоўна — было відаць, што гэтым разам у Бэрліне яна ўсё ж паддалася спакусе і купіла сабе пару-тройку рэчаў, якія і праўда ёй цудоўна пасавалі: стылёвую чорную кепку, пад якой яе твар зрабіўся вузкім і зусім нянаскім, ды палітончык, што добра падкрэсьліваў талію, ды высокія боты на шнуроўцы... Дзяўчынка была з выклікам, нічога ня скажаш. Цяпер мы, швэндаючыся па горадзе, выглядалі так, быццам Каштанка і Козьлік былі гасьцямі з далёкай, недасяжнай Бальбуты — а я нагадваў менскага бамжару, які за выпіўку пагадзіўся быць іхным гідам. Праўда, бамжарам я быў клясы люкс: бо гаварыў па-інастраннаму ня горш за сваіх апекаванцаў...

У студзені бальбута канчаткова распухла і пачала балець, калі я да яе дакранаўся. Думаючы пра складзены намі слоўнік, я адчуваў прыкрасьць і злосьць: слоўнік забіваў бальбуту, ён пачынаў дык­таваць і ўсталёўваць непахісныя правілы, таму я на першай жа сустрэчы запатрабаваў ад сваіх рабятаў забыць усё, што яны напісалі, і ства­рыць абсалютна новы лексыкон, прынцып якога супярэчыў бы ўжо распрацаванаму. Соль бальбуты ў тым і ёсьць, што кожны сам вырашае, з дапамогай якіх каранёў яму перадаваць сэнсы — слоўнік пазбаўляў таго, хто зьвернецца да бальбуты, свабоды. Самага галоўнага крытэру, паводле якога бальбутамоўны чалавек канструюе свае выказваньні і думкі. Здаецца, Каштанка зразумела мяне лепш за Козьліка — яму падабалася пакрываць бальбуту ўсё новым і новым павуціньнем правілаў, нормаў, падабалася пашыраць каранёвую базу маёй мовы. Маёй: я ўсяляк стараўся нагадаць ім, што гэта мая мова і толькі я вырашаю, куды ёй рухацца, як апранацца і што рабіць з намі, слабымі лю­дзішкамі, якія хочуць зрабіцца шчасьлівымі бальбутанамі.

І ўсё ж зіма была не найлепшым часам для нашых шпацыраў. Мне патрэбныя былі столікі, патрэбныя як паветра, бязь іх я не пачуваўся ўпэўненым, не пачуваўся гаспадаром — я зь не­цярп­лівасьцю чакаў, калі над усімі столікамі кавярняў гораду М. распусьцяцца нарэшце кветкі парасонаў, узыдуць іхныя сонцы, што будуць рыпець на ветры, мне патрэбнае было гэтае рыпеньне, яно надавала мне рашучасьці, маім словам — нясьпешнай, важкай уладнасьці, яно нагадвала мне пра хісткасьць усёй гэтай маёй авантуры: над намі мусілі рыпець няўклюдныя парасоны, як мачты карабля, што імкне невядома куды па гэтых шырокіх вуліцах і плошчах...

Ня дзіва, што ў сярэдзіне студзеня мы зноў апынуліся ў мяне дома, усе трое. А потым, праз тыдзень, яшчэ раз. І яшчэ. Кожны раз, калі яны раскладвалі на маім дыване свае дасканалыя маладыя целы, я ўспамінаў пра Верачку і нейкі ледзяны жах агартаў мяне з галавы да ног — быццам у маёй кватэры пасярэдзіне гэтай зімы раптам выбіла ўсе вокны. Але я браў сябе ў рукі, усьміхаўся, як бы нічога не было, і толькі стараўся прыслухоўвацца валаскамі на сьпіне, ці не зьбіраецца Верачка сёньня мяне наведаць. Але мне шанцавала, Верачка абірала іншыя дні, яна, можа, і здагадвалася пра тое, што ў мяне бываюць госьці, але з далікатнась­ці не хацела іх бянтэжыць. Магчыма, я дарэмна баяўся — я люблю перабольшваць свае страхі; цалкам магло стацца, што яна пашкадавала б іх, абмінула, ня стала б помсьціць. Але лепш было ўсё ж не сутыкаць іх — маіх юных вучняў і яе, ад якой невядома чаго варта было чакаць.

Падымаючыся да мяне на трэці паверх, мы ўсё часьцей сустракалі суседзяў: нейкіх мужчын зь дзецьмі і санкамі, жанчын, якія віталіся са мной з такім хітрым выглядам, нібы ўсё пра мяне ведалі — і як у іх выходзіць напускаць на сябе такі выгляд, я ўсё жыцьцё не магу гэтага зразумець: рэч у касмэтыцы? У выразе вуснаў? У тым тоне, якім яны прамаўляюць сваё “Здрасте” — жартаўліва-бязьлітасным, як у доктарак, якія кажуць табе распрануцца? У мяне што, поўны пад’езд доктарак? Адна зь іх нават неяк пачала чапляцца да мяне з роспытамі — яе зычлівы голас усыпіў маю пільнасьць і я ледзь не прагаварыўся: “Сколько вы плацице за кварциру?” — спытала яна спагадліва, — “У меня сын сьнимает, я ему гаварю, дорага, а он не слушает, гаварит, ты цены по городу знаешь, мама? Вот и молчи”. “Да не так и дорого, — адказаў я. — Всего-то...” — і тут зразумеў, што зараз скажу лішняе, і прамармытаў толькі: “Всего-то ничего. Ничего не плачу. Я здесь не живу, меня цветы просили поливать, хозяева в отъезде... Вот и за­хожу...”

“В отъезде, да, — уважліва гледзячы мне ў вочы, з той самай бязьлітаснай і хітрай усьмешкай сказала суседка. — Мы знаем, это она правильно сделала, сестра ваша, что попросила цветы поливать... Очень правильно... Цветов жалка, когда уежжаеш, засохнут ведь цветы, живые же, умрут, так што эта харашо, когда есть кого папрасить...”

Пра тое, што ўсё часьцей яе няголены сусед у старым паліто і лыжнай шапачцы ходзіць паліваць кветкі ў кампаніі дзяўчыны-школьніцы і студэнта, яна нічога не сказала, але некалькі разоў мы ўсе разам сутыкаліся зь ёй на лесьвіцы, і было ясна, што яна запомніла выгляд Козьліка і Каштанкі ва ўсіх падрабязнасьцях. Што зробіш, мы занадта кідаліся ў вочы — ды і ў вушы, бо здаралася, што мы забывалі пра ўсё на сьвеце, спрачаючыся пра будучыню бальбуты, і заходзячы з вуліцы ў пад’езд, напаўнялі яго сваімі гучнымі незразумелымі суседзям воклічамі.

На пачатку лютага мы зноў сядзелі ў мяне — і недзе а дзявятай вечара я пайшоў правесьці маіх козьлікаў на прыпынак. Каштанка мусіла а дзясятай быць дома, каб не выклікаць падазрэньняў. Козьлік папрасіўся яе правесьці. Я давёў іх да мэтро, пакурыў, стоячы на марозе ў расшпіленым паліто і з асалодай удыхаючы паветра — у той вечар я выкурыў у фортку пачак цыгарэт і яшчэ ў кватэры пачаў крыху задыхацца (раней са мной такога не здаралася). Па дарозе дамоў зайшоў у “Руб­лёўскі”, купіў сабе віна і дранік зь мясам, які папрасіў раза­грэць — была лянота засоўваць яго ў мікрахвалёўку. І тады ўжо бегма, каб ежа не астыла, дабег да пад’езду, тыцнуў пігулкай ключа ў чырвонае вока дзьвярэй, пачаў падымацца — і зразумеў, што на сходах мяне нехта чакае.