Не, мой аўтарытэт першага бальбутаніна, прарока бальбуты і яе імпэратара ніхто не аспрэчваў. І ўсё ж я разумеў — калі паслабіць хватку, калі не падтрымліваць у гэтых дваіх штодня полымя бальбуты, з часам мне застанецца толькі дымок і папялішча, на якім я буду сядзець адзін і аплакваць свой народ. Іх нельга было адпускаць.

Так што няпростым быў канец гэтай восені. Некалькі разоў мы сустракаліся ў нейкіх душных, набітых моладзьдзю піцэрыях — але хутка разьбягаліся, не вытрымліваючы шуму і марнасьці. Вяртаючыся дахаты, я кожнага разу мучыўся і ня мог зразумець: я адначасова дакараў сябе, што паддаўся спакусе і сабраў нас усіх, і шкадаваў, што мы пасядзелі так нядоўга. Як толькі мы разьвітваліся — я пачынаў сумаваць па маіх бальбутанах, як толькі сустракаліся — зь нецярплівасьцю чакаў, калі ж нарэшце можна пайсьці дамоў і ня бачыць іхных юных і таямнічых твараў.

Мяне ўратавала Франсуаза Дарлён — яе твар, поўны pajuta, яе паўзаплюшчаныя okutika pajutima і яе незразумелыя тэксты, у якія я ўзіраўся ашалелымі вачыма сярод ночы, голы і пракураны так, што ў мяне нават валасы пад пахамі пахлі нікатынам. Я лавіў сябе на думцы, што хачу, каб у гэтых яе вершах сапраўды не было ніякага сэнсу. Каб мая здагадка выявілася правільнай.

А яшчэ я адчуваў зайздрасьць да юрлівай вар’яткі Франсуазы. Даўно памерлай Франсуазы зь яе даўно згнілым у парыскай зямлі сабакам. Магчыма, там, дзе спачыў гэты дог, перад сабачымі вачыма якога адкрываліся такія магчымасьці, цяпер стракатая арабская крама. Ці кот д’івуарская. Ці банглядэская. Зрэшты, ці існаваў той дог насамрэч? І ці праўда так ужо любіла Франсуаза ўладкоўваць яго між сваіх караткаватых ног? Ці гэта была проста фантазія добрапрыстойнай дамы, якая так добра ўмела маляваць сама сябе з дробных завітушак і мушыных кропак?

Зайздрасьць. У Франсуазы Дарлён сапраўды атрымалася прыдумаць мову, якую ніхто так і ня здолеў зразумець. Мову толькі для сябе. Я думаў, што бальбута атрымаецца такой самай. І вось на табе. Давялося дзяліцца. Цяпер я для іх — гэта заўжды я плюс мая мова. Пакуль я існую. Мяне ня стане — а бальбута застанецца. І яны зробяць зь ёй усё, што захочуць. Па праве маладых. Іхным неад’емным праве.

Я чуў, як варушыцца мая рэўнасьць — ува мне, глыбока, як у ложку, накрыўшыся з галавой і дыхаючы. Удаючы сон.

Ну так, Верачка.

Верачка мяне не пакідала.

Верачцы трэба было нешта падараваць на Новы год. Мінулым разам я проста пакінуў для яе на стале кветкі. Узяла. Шкляны слоік пасьля таго яе візыту стаяў пусты, вымыты, ніякіх сьлядоў. А побач ляжаў яе падарунак мне. Тая кашуля, якую я цяпер нашу, амаль не здымаючы. І калі я часам адчуваю — у самых розных месцах — што Верачка недзе блізка, і пачынаю задыхацца, і ногі мае сьцюдзянеюць, і рукі пачынаюць дрыжаць, я амаль упэўнены: гэта ўсё кашуля. Яна падаравала мне яе, каб ведаць, кожную хвіліну ведаць, дзе я знаходжуся. Таму я не здымаю гэтую сінюю кашулю. Я не хачу злаваць Верачку. Хто ведае, як яно ўсё складзецца, калі Верачка мяне кіне. Наўрад ці як у кіно.

Неяк у канцы лістапада я сустрэў каля “Шчодрага” Буню. На шчасьце, я быў адзін (залегчы на дно, як высьветлілася, аказалася правільнай ідэяй). Стоячы каля дзьвярэй (столікі, вядома, даўно прыбралі і на месцы, дзе мы любілі сядзець, цяпер пеніліся толькі дажджавыя пляўкі), я піў каву і курыў сырую, крывую цыгарэту — а тут з-за павароту вылезла раптам ярка-аранжавая куртка, з тых, якія я ненавіджу, і знаёмы твар сунуўся да мяне, ухмыляючыся:

“Здрасьце!”

Я пагардліва кіўнуў.

“Ну как, репетируете? Как успехи? — Буня бачыў, што я не хачу зь ім размаўляць, і ўсё ж спыніўся, прыціснуў мяне да сьцяны. — Да ладно, Олегыч, я знаю, што вы с Каштанкой и с этим козлищем по городу бегаете. Или с вами тока на беларуском говорить надо? Я могу...”

Ён усё ўхмыляўся. Ён сам быў зьбянтэжаны. Ён таксама мог бы быць маім сынам.

Я дакурыў, адным глытком дапіў каву і рушыў у абход аранжавай курткі. Ён зрабіў выгляд, што хоча загарадзіць мне дарогу, але адразу ж адступіў.

“Берегите себя, Олег Олегыч!” — пачуў я за сьпі­най. — Беражонага бег беражэ!”

Пра сустрэчу з Бунем я нікому не расказваў. У Каштанкі ад гэтага сапсаваўся б настрой — яшчэ пачала б разьбірацца са сваім абрыдлым ухажорам, каб абараніць нашае таварыства. А Козьлік пачаў бы зноў ва ўсім абвінавачваць Каштанку — маўляў, калі б мы яе не ўзялі, дык ніякага Буні не было б. Проста не існавала. Козьлік напісаў мне неяк, што пакуль у жыцьці ёсьць мовы і кнігі, людзі не нясуць у сабе небясьпекі. А варта пачаць блытаць мовы і кнігі зь людзьмі, што размаўляюць і пішуць — вось тады і праўда: пішы прапала.

“Прапала,” — адказаў я яму. Бо і праўда: Каштанка была з намі, добра гэта ці не, і мы нічога ўжо не маглі зрабіць зь яе існаваньнем. Яна ведала бальбуту — а значыць, мусіла быць побач. Не маглі ж мы прымусіць Каштанку яе забыць.

Слоўнік атрымаўся на сем тысяч словаў. Вядома, на “Уліс” гэтага не хапала — але згодна з тэорыяй Козьліка, у працэсе перакладу лексычны запас бальбуты мусіў павялічыцца ў пяць разоў. Так што задача была ня толькі велічнай — але і рэалістычнай. Гэта надавала нам сілаў.

І вось неяк у пачатку сьнежня, халодным, сырым вечарам з грубым ветрам і жменямі калючага дажджу, мы сустрэліся ўтраіх каля ратушы і пайшлі шукаць кавярню — але месцаў нідзе не было, а там, дзе былі, мы па нейкай негалоснай згодзе адразу вырашалі, што тут мы адчуваем сябе не ў сваёй талерцы. Чуючы, як мы балбочам на “інастраннам языке”, на нас азіраліся — і зноў хавалі позіркі ў талеркі: Каштанку гэта забаўляла, і яна сьмяялася — досыць непрыстойна, даводзілася ёй выгаворваць, а гэта была цяжкая для мяне роля. У нейкі момант я ўзяў яе за руку — яна ня вырвалася, толькі зірнула, ці ня бачыць Козьлік. Я разумеў, што трэба гэта спыніць — але пачуцьцё поўнага кантролю над імі ўжо апанавала мяне, цяпер я ведаў, куды вяду іх празь непагадзь.

“Я жыву тут недалёка, — сказаў я. — Хоць сагрэемся”.

І пацягнуў Каштанку за руку.

Вецер ганяў па вуліцы бястварых мінакоў, у сьвятле ліхтароў пагойдваліся, як разьвешаныя на нябачных вяроўках, сінія надзьмутыя плашчы, зялёныя, чырвоныя, апэльсінавыя, чорныя, белыя курткі... Па Нямізе прабіраліся машыны, асьвятляючы адна адну фарамі, спыняючыся, аб’яж­джа­ючы — быццам усе тут шукалі некага аднаго, зьбеглага страшнага злачынцу, якога небясьпечна лавіць у адзіночку. Моўчкі мы дайшлі да майго дому з мэмарыяльнай дошкай. За рогам вуліцы не было ветру, профіль савецкага дзеяча праплыў міма нас, нібы мы апынуліся ў нейкім чорна-белым фільме, фільме без дыялёгаў, кіно не для ўсіх.

Толькі ў кватэры вусьціш паціху разьвеялася.

Я зрабіў Козьліку і Каштанцы гарбаты, а сабе наліў таннага віна — поўную шклянку.

“Марозіва ў мяне няма”.

“Я праверу”, — Каштанка кінулася на кухню.

“Якая бессаромная хлусьня!” — яна зьявілася ў пакоі са скрынкай шакаляднага.

Я ня ведаў, адкуль яно тут.

“Ня сорамна так падманваць бедную школьніцу, ОО?” — Каштанка села на мой ложак побач з Козьлікам.

“Гэта жонка купіла, — сказаў я. — Напэўна”.

“У вашай жонкі добры густ, — Каштанка з інтарэсам азіралася вакол. — Ой, можа, нельга? Я пастаўлю назад”.

“Жары, — дазволіў я. — А вось гэта пакладзі назад. Маленькая яшчэ”.

Каштанка акурат пацягнулася да кнігі Франсуазы Дарлён, рука яе замерла, яна нахмурылася — але я вырваў кнігу з рук і схаваў у шуфляду. Зірнуў на Козьліка — ён запусьціў указальны палец у бараду і чухаў там, чухаў, круціў, як ненармальны.

Каштанка паціснула плячыма і ўзялася за марозіва.

“На Раство мы з бацькамі зноў едзем у Бэрлін, — сказала яна. — Прымаю замовы. Ад Козьліка. Прывязу любую кніжку. А вам, ОО, нічога не прывязу. Помста. За тое, што не далі паглядзець, што за альбомчык”.

“Як ты сказала? Як ты назвала Каляды?”

Што за дзяўчом яна была. Каб сказаць Раство на бальбуце, трэба мець не абы-якое мысьленьне. Тое, што прыдумала Каштанка, гучала проста дасканала.

Я сказаў бы: Dinuta kroskoje mautima kau bu kovtuzu.

Дзень малога хлопца, які ўратуе.

А хутчэй проста: Kaladutika. Kristmasuta.

Яна ж сказала так: dinuta nebroje kovtima.

Дзень няхуткага ратаваньня.

І ўсё ж мы ўсе зразумелі, што яна мела на ўвазе. Мы даўно былі настроеныя на адну хвалю — хвалю бальбуты, і яна несла нас невядома куды і пагражала зваліць у вір, але мы ўжо навучыліся захоўваць раўнавагу.

Каштанка раптам засумавала.

“Марозіва нясмачнае? — я павярнуўся да яе ў сваім старым кампутарным крэсьле. — А я казаў табе... Смачнага марозіва ўжо даўно няма. Яго перасталі рабіць, калі ты яшчэ ў пампэрсы какалася”.

“Ды не... — Каштанка махнула лыжачкай. — Так, успомніла”.

“А давайце папрацуем, — нецярпліва сказаў Козьлік. — Слоўнік жа гатовы. Можна зьвесьці ўсё разам. У вас ёсьць прынтэр?”

Каштанка забралася на мой ложак з нагамі.

“Не, прынтэра няма, я ўніз хаджу, там нейкі цэнтар капіравальны, — адказаў я, ня зводзячы вачэй з Каштанкі. — У мяне ўсё ў сшытках... Дык пра­цуем?”

“Толькі давайце на падлозе, — Козьлік саскочыў і разьлёгся на маім нячышчаным дыване. Дакрануўся да яго шчакой, правёў па пыльным старым ворсе. — Тут файна!”

“Каштанку замарозім”.

“Такую замарозіш. Вунь як жарэ, і не бярэ яе ніякая халера”, — Козьлік млява расклаў на дыване свае вялікія рукі.

Каштанка апусьцілася на дыван, не перастаючы задуменна класьці ў рот марозіва — лыжачку за лыжачкай. Я неахвотна апусьціўся побач зь імі.

Нічога не адгукалася. І чамусьці цягнула да кнігі Франсуазы Дарлён. Цікава, калі б Каштанка разгарнула яе — можа, яна зразумела б? Адчула, што мела на ўвазе гэтая вар’ятка?

Ніхто з нас ня рухаўся. Козьлік ляжаў на сьпіне, гледзячы проста ў маю люстру, у якой ляжалі высушаныя хто ведае ў якім годзе памерлыя мухі. Можа, яшчэ за саветамі. Каштанка сядзела побач зь ім, падагнуўшы пад сябе ногі ў цёплых чорных калготках. Я ляжаў на баку і скуб ворс.