15.

“Ці ня выпіць нам чаго мясцовага? — сказаў Маці Марцінэн. — Я ведаю тут месца... Літоўскія настойкі, вядома, ужо ня тыя. Усё псуецца. Але мы — людзі з творчым уяўленьнем. Ці ня праўда, Тэрэзіюс? У цябе прыгожыя ногі... З такімі каленямі, Тэрэзіюс...”

“Што, выбачаюся?”

“Нічога. Проста сказаў, што курэньне там забаронена. Ты ж ня курыш?”

Тэрэзіюс Скіма накруціў на палец бародку і адпусьціў. Цяпер ён быў ягоны. Ягоны фін. Ягоны шэры гусак — ягоны шанец на ўцёкі.

Яны павярнулі ў арку, нырнулі ў нізкія, амаль нябачныя ў тумане дзьверы. Маці замовіў па стопцы, потым яшчэ па адной. Прагна пазіраючы на Скіму, ён усё гаварыў і гаварыў, гонячы маўчаньне, якое ўсё гусьцей ахутвала іх, маўчаньне, якое яны абодва вельмі добра разумелі, але якое ні ў якім разе нельга было дапусьціць. Здаецца, Маці спрабаваў яго напаіць, падумаў Скіма, сочачы за ягонымі мітусьлівымі, перабольшана клапатлівымі рухамі, за чырвонымі, як у альбіноса, вачыма, у якіх праступалі пажада і абыякавасьць, нібы ўсё ўжо адбылося і фін намагаўся выправадзіць нарэшце непатрэбнага яму каханка. І тут у кішэні яго спакушальніка зазваніў тэлефон, Маці дрогкімі рукамі дастаў яго, паднёс да барвовага ад душнай цеплыні вуха, зморшчыў белы, выгалены лоб бяз броваў:

“Dada, ya ponimayu...”

Скіма сачыў за ім са шкадаваньнем і лёгкім смуткам. Ён стараўся не паказваць сваю трывогу — толькі што рука Маці спаўзла зь ягонага калена, той відавочна захваляваўся, але калі схаваў тэлефон, узяў сябе ў рукі і ўсьміхнуўся:

“Праблема. Зноў праблема. Нешта ня так з маім ДНК для візы. Сёньня ўвечары трэба пераздаць. Добра, што сёньня, інакш я б страціў білет і сваю цудоўную паездку... А сёмай вечара мне трэба быць у расейскім прадстаўніцтве. Ведаеш, мне, напэўна, нельга больш піць. Расейцы, вядома, паважаюць выпівакаў, але няхай яны даведаюцца пра мае таленты на сваім баку мяжы...”

Скіма спачувальна паківаў галавой.

“Але ты выпі, выпі, Тэрэзіюс... — Маці наліў яму яшчэ. — Ты вячэраў? Мы маглі б схадзіць некуды, але пасьля таго, як я здам гэтае факінг ДНК...”

Да сямі, аднак, заставалася яшчэ некалькі гадзін. Скіма сам прапанаваў зайсьці да яго ў гатэль — Маці купіў шампанскага, і яны падняліся ў нумар. Як толькі дзьверы зачыніліся, Маці адразу кінуўся яго распранаць, сьцягнуў швэдар, палез да смочак. Скіма адштурхнуў яго і сеў на свой сіроцкі ложак. Ён заплюшчыў вочы — Маці спрабаваў ­зьняць зь яго спадніцу, але сьпяшаўся, занадта сьпя­шаўся. Скіма дапамог яму, цяпер ён быў у адных калготках, яму было холадна і сьмешна.

“Не сьпяшайся, Маці”, — хрыпла сказаў Скіма.

“Але ў мяне мала часу”, — Маці сеў на падлогу, ногі яго задраліся, і з-пад вузкіх цёплых штаноў паказаліся пярэстыя, нейкія дзіцячыя на выгляд шкарпэткі. А на твары была такая самая дзіцячая крыўда.

“Ты любіш кнігарні?” — спытаў Скіма і прыхінуўся да сьцяны. Хутка. Хутка. Ужо зусім хутка. Маці пакрыўджана глядзеў яму паміж ног — і Скіма накрыўся пледам.

“Вядома, — глуха прамовіў Маці Марцінэн. — Цяпер гэта ня модна. І мне гэта падабаецца. Я люб­лю корпацца ў кнігах — яны заўжды пацьвярджаюць мае думкі. Расейцы — кніжная нацыя. У іх была вялікая літаратура — але яна іх і пагубіла. А яшчэ ў кнігарнях ціха. І можна пабыць аднаму. Сам-насам зь вялікімі мысьлярамі мінулага. Адчуць слодыч распаду. Дакрануцца да залатой гнілі імпэрый. Але не падумай... Я не шукаю ўсю гэтую муць кшталту раманаў ці гэтай... паэзіі.. Я люблю гістарычныя кнігі. Гэтыя паўмёртвыя кнігарні задыхаюцца ад старой паперы. Там такое можна знайсьці, чаго ня скажуць у нашым Таварыстве... Тое, што сапраўды адкрывае расейскую душу. Лепш за любыя лекцыі і пропаведзі. Хочаш, я пакажу табе?..”

Скіма кіўнуў, холадна назіраючы, як Маці ўстае і лезе ў сваю торбу.

“А ты любіш доўгі разагрэў, хлопча”, — азірнуўся Маці і падміргнуў. — Але чорт нас бяры, у мяне і праўда мала часу...”

Скіма ўладна паказаў яму вачыма на торбу.

“Я люблю іхнае расейскае кіно... Кіно мінулага стагодзьдзя. Так званае савецкае. Напрыклад, іх кіно пра разьведчыкаў. Сямнаццаць імгненьняў... Якая прапагандысцкая праца, Тэрэзіюс! Ты мусіш гэта паглядзець. А вось што я купіў у адной кнігарні ў Варшаве... — сказаў Маці, раскрываючы зялёную кніжку з загнутымі ад старасьці старонкамі. — Речи государственных обвинителей СССР. Зборнік прамоваў дзяржаўных абвінаваўцаў, выдадзены Мэтадычнай радай Пракуратуры СССР у 1955. Выпуск 11. О, там ёсьць што пачытаць... Гэта быў час пасьля сьмерці Сталіна, але дух... Дух часу там ёсьць. Я пераклаў адну з гэтых філіпік. Хочаш паслухаць?”

“Раскажы мне кароткі зьмест”, — суха кінуў ­Скіма.

“Добра, — Маці Марцінэн на момант замёр, сьцяў­ся, пераадольваючы сябе, загадваючы свайму ладнаму целу астыць, а потым загаварыў ужо спакойным, нават крыху нуднаватым голасам. — Гэта была справа ад 5 траўня 1955 году, разгледжаная Цюменскім абласным судом. Ты ведаеш, дзе гэта: Цюмень? Гэта край сьвету, Тэрэзіюс, і ўсё ж гэта — Расея. Нашы з табой прадзеды яшчэ былі жывыя...”

“Гэта можаш прапусьціць”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма.

“Окей, — Маці важна паднёс кніжку да вачэй. — 28 сакавіка 1955 году было ўчыненае забойства навуковай супрацоўніцы Цюменскага краязнаўчага музэя Казловай Н.С. Забойца быў затрыманы ў момант, калі ён садзіўся ў таксі, спрабуючы уцячы зь месца злачынства. Сьледзтвам было высьветлена, што забойца — муж Казловай, Казлоў В.М., які нанёс пацярпелай 44 нажавыя раны. Суд прымяніў да Казлова Ўказ ад 30 красавіка 1954 году “Аб узмацненьні адказнасьці за наўмыснае забойства” і прыгаварыў яго да найвышэйшай меры. Вось дзе паэзія, Скіма... Паэзія імпэрскіх судоў, паэзія сталоў, пакрытых сукном, паэзія гулкіх калідораў, бытавых забойстваў, а за акном Сібір, панылыя шматпавярховікі, п’янства, абсурдныя лёзунгі на шэрых слупах, неба, ад аднаго колеру якога хочацца павесіцца... Але яны жылі і верылі ў імпэрыю. Лю­дзі, якія ніколі з гораду роднага не выяжджалі. Ну, можа, хіба ў Крым або ў Ленінград. Але Эўропа была для іх як Месяц. Як Марс. Як іншая галяктыка, Скіма! Вось у чым іх веліч. Ім хапала імпэрыі, каб лавіць кайф ад несвабоды. А нам? Нам усё свабоды мала...

А пачыналася ўсё так... Слухай... “Товарищи судьи!”, бла-бла-бла... Вось...”

І зноў кніга загаварыла ў галаве Тэрэзіюса Скімы — загаварыла быццам бы сама па сабе. На іншай, грубай і дзіўнай мове, якую ён чамусьці цудоўна разумеў.

“Событие, происшедшее 28 марта 1955 в здании областного краеведческого музея, глубоко взволновало общественность Тюмени. В середине дня в помещении музея на глазах у сотрудников была убита Козлова Наталья Сергеевна, член ВЛКСМ, научный сотрудник музея.

В день убийства к подъезду музея подъехал на такси мужчина, на вид лет 24, одетый в пальто и шляпу. Он поднялся на второй этаж. Дежурный кассир, узнав в посетителе мужа Козловой, приветливо встретил его.

Зайдя в зал, где работала жена, Козлов стал уговаривать ее вернуться к нему и, когда она отказалась продолжать совместную жизнь, Козлов попросил ее пройти в одну из комнат, расположенных рядом. Через несколько минут сотрудники услышали крик Козловой. Вошедшие в комнату сотрудники увидели, как Козлов, держа одной рукой жену, наносил ей другой рукой удары ножом.

Сослуживцы Козловой пытались помешать убийце, но подходить ближе не решались, а ограничились тем, что стали бросать в него книги...

Кнігі, Тэрэзіюс. Тое, што было наскрозь прасяк­нута ідэямі, не змагло прымусіць Казлова застацца чалавекам. Ён зрабіўся пачварай — і цяпер кнігі ляцелі ў яго, як сымбалі бясьсільля дзяржавы.

Не обращая на это внимания, Козлов продолжал наносить жене удары. Он нанес ей 44 удара ножом. Убедившись в том, что жена находится в предсмертной агонии, он бросил нож и попытался скрыться, но был задержан граджанами при посадке в ожидавшую его автомашину.

Подсудимый Козлов признал себя виновным и объяснил, что он любил Наталью Сергеевну и убил ее потому, что она не хотела жить с ним и ушла от него.

Почему же Козлова ушла от своего мужа? Ты слухаеш?”

“Так”.

“Рэч у тым, Скіма, што яна вучылася і была сьціплай і разумнай жанчынай, а ён піў, біў яе, здраджваў, а яшчэ не даваў хадзіць на заняткі і займацца грамадзкай працай. Калі яны жылі ў асобнай кватэры, ён рваў яе канспэкты, якія яна склейвала, а яшчэ схаваў яе камсамольскі білет, “в связи с чем потеря билета обсуждалась на комсомольском собрании”.

Потым ён пайшоў служыць у войска. Тры з паловай гады ён не пісаў ёй, не адказваў на лісты, сышоўся зь іншай жанчынай, Казлова знайшла яго і ён зноў пачаў жыць зь ёй. І зноў пачаліся зьбіцьцё і грубасьць. І тады яна сышла. 17 сакавіка Казлоў грукаўся да суседзяў і клікаў іх на пахаваньне Натальлі.

“Свидетель показал, что Козлов высказывал намерение совершить по отношению к жене такие циничные действия, о которых невозможно здесь в публичном месте говорить. Убийство было совершено столовым ножом. В 12 часов 40 минут в карете скорой помощи от нанесенных ран Козлова скончалась.

Стараясь смягчить свою вину, подсудимый Козлов пытался доказать, что Наталья вела себя нечестно. В частности, он заявил, что она получила перевод на сумму в 150 рублей из Ташкента, от знакомого по имени Владимир. Проверка этого факта опровергла лживое клеветническое заявление Козлова.

Какие же причины способствовали такому тяжелому концу семейной жизни Козловых?

Их брак был случайным. Взаимной любви у них не было, взаимная помощь отсутствовала, равноправие супругов — этот непреложный закон семейной жизни — было попрано, взгляды на жизнь и общественные обязанности были различными. Общественные организации, профсоюзные, комсомольские коллективы не вникали в их жизнь, не помогли наладить правильные взаимоотношения.

Советские люди в своих письмах выражают свое возмущение и требуют сурового наказания убийцы.

“Такому — не место среди нас! Это было не просто убийство, а исступленное кромсание полумертвого тела”.