Скіма няўпэўнена разгарнуў тоненькую кніжку і прамармытаў:

“Dzonki hutoje da tuputoje algobalbutika balbutima.

O balbuta tajnoje da ujma nevigoje. Balbu balbutima! Imatu sigrutima!“

Усе гэтыя дзіўныя uzu, oje ды utа... Ён бачыў іх... вядома, ён іх бачыў — і яны кінуліся яму ў вочы, як згубленыя дзеці яго ўспамінаў. “Гучыць, як верш. Я бяру”, — сказаў Скіма, паклаў літы ў сухую далонь старога і схаваў кніжку.

“Добрая забаўка, — ухваліў букініст. — Для таго, каму няма чым заняцца. Магу прапанаваць вам яшчэ некалькі такіх. У мяне ёсьць нават эротыка, 1919 год, Італія...”

“Дзякуй, наступным разам. А калі, напрыклад... я цікаўлюся кнігамі пра... пра горад Мінск, — асьцярожна спытаў Скіма.

“Мінск?” — стары чамусьці здрыгануўся і нэрвова азірнуўся па баках.

“Гэта блізка, калі паглядзець на мапу”.

“Так, — прашаптаў стары. — І калі забыць пра Граніцу. Цікава... Цікава-цікава. Вельмі цікава”.

“Што цікава?”

“Цікава, што ў мяне зусім нядаўна пыталіся тое самае. Пра Мінск...”

Недзе ў глыбіні кніжных завалаў пачулася сапеньне. І толькі тады Скіма зразумеў, што ён не адзін у гэтай кнігарні. Кнігарні пад назвай “Эўрэка”, якая ніяк не хацела паміраць — і не хацела бачыць, што яе канец блізка.

Так, ён быў тут не адзін. Скіма ўжо звыкся, што любая кнігарня роўная адзіноце — і таму паглядзеў на чалавека, які зьявіўся зь цёмнай нішы, так, нібы той наўмысна схаваўся там, каб падслухаць размову.

“Добры дзень, — сказаў чалавек па-ангельску, прыязна гледзячы Скіму проста ў вочы. У пакрытым пылам антыкварным люстры, якое вісела на сьцяне, ягоны твар падаваўся прывідным, але больш праўдзівым, чым гэтая прыязная, занадта прыязная пыса, чыста выгаленая, з правільнымі, занадта правільнымі рысамі. — Я чуў, вы шукаеце кнігі пра Мінск? Слушнае рашэньне. У сеціве інфармацыі мала. У мяне не было часу падрыхтавацца, але сёньня я цьвёрда вырашыў, што трэба знайсьці хаця б плян гораду. Хай сабе і трыццацігадовай даўніны. На лекцыях нам казалі, што расейцы шмат што там памянялі, але не маглі ж яны пабудаваць зусім новы горад?”

“На лекцыях? Вы вывучаеце...”

“О, там насамрэч больш кажуць пра душы, чым пра гарады. Пра дух новага Райху... Пра перамены, пра ідэі, пра гісторыю Расейскай дзяржавы. Але затое да нас менш пытаньняў і можна папрактыкавацца ў мове. Вы знайшлі нешта? Я — толькі вось гэта. Тут напісана: “Мінск — жыцьця майго крыніца”. Гэта фотаальбом 2000-х гадоў. І вось, схема гарадзкога транспарту. 2014-ы. Але гэта аўтэнтычнае. Я вазьму. А што ў вас?”

“Пакуль нічога. Я шукаю... паэзію, — сказаў Скіма, дарэмна спрабуючы нешта разгледзець на выць­вілым глянцы старонак, якія ягоны суразмоўца ўвесь час гартаў. — У вас цікавае захапленьне. Блукаць вуліцамі места, у якім ніколі не пабываеш”.

“Чаму не пабываеш? — чалавек захлопнуў кнігу. — Я еду туды ўначы. Я ж кажу, у расейцаў да нас менш пытаньняў. Пачакайце. Хіба вы ня з нашых? Не з таварыства “Дружбамір”?”

Ён з задавальненьнем вымавіў загадкавае ра­сей­скае слова.

“Ня бачу значка... — пахітаў ён зьдзіўлена чыс­та выгаленай галавой. — Хм. Ведаеце, тады мне ня варта было з вамі гаварыць. Прабачце. Такія правілы. Калі нехта даведаецца... Зусім ня лёгка здабыць дазвол...”

Ён адвярнуўся, пачаў шукаць у кішэнях грошы. Але Тэрэзіюс Скіма бачыў, што так проста ўсё ня скончыцца. А я неблагі псыхоляг, адзначыў ён, калі чалавек раптам павярнуўся. Незразумелая гордасьць перапаўняла яго — і яму, Скіма бачыў гэта, хацелася ёй падзяліцца.

“Добра, я скажу вам, — панізіў голас гэты аматар расейшчыны. — Я атрымаў візу ў Райх. Сёньня ўначы мой цягнік на Мінск. Я пабачу Райх на ўласныя вочы. Страшнавата, канечне, але я цэлы год слухаў гэтыя іхныя нудныя лекцыі, плаціў за моўныя курсы, пераводзіў грошы на іхныя цэрквы...”

“Ня можа быць, — сказаў Тэрэзіюс Скіма, удаючы зь сябе скептыка. — Так проста ў іхны Райх ня трапіць. Гэта ўсім вядома”.

“Ну, гэта вам не патрапіць, — зьедліва сказаў гэты дурань, ужо боўтаючыся на вудзе ў Скімы. — У такім адзеньні, у такім выглядзе — дакладна не. У Райху ня любяць мужчын у спадніцах. Як і ўсіх гэтых маднявых підараў, дэкадэнтаў, багему, марсіянаў, новых эўрапейцаў. Не, я супраць вас нічога ня маю. Мода ёсьць мода. Але калі вы хочаце запісацца ў таварыства — давядзецца разьвітацца зь некаторымі звычкамі. Ці, прынамсі, засунуць іх на нейкі час у тое месца, якое ў Райху не асацыюецца зь любоўю”.

Стары букініст усё намагаўся нешта сказаць, паварочваючы да Скімы свой валасаты нос, але яны забылі пра ягонае існаваньне.

“І ўсё ж гучыць неверагодна, — сказаў Скіма. — Заўтра вы будзеце па той бок Граніцы? Думаю, яны вас падманулі. Гэта так па-расейску. Узяць грошы ў нас, дурнаватых эўрапейцаў, і нічога не прапанаваць наўзамен. Я маю на ўвазе: нічога вартага. Вядома, нешта яны вам пакажуць. Памежныя вышкі і пацёмкінскія вёскі. Але каб цэлы горад...”

“Хочаце зірнуць на білеты? — спытаў член таварыства “Дружбамір”. — Вось. І тут віза. Яны даюць ня толькі электронную, вось, глядзіце, цэлая кніжачка. Арлы, пячаткі. Не, выбачайце, я толькі пакажу. Самі разумееце. Такая ўдача. Дарэчы, як вас завуць? Я — Маці Марцінэн, з Хэльсынкі”.

“Тэрэзіюс Скіма, з Бэрліну”, — працягнуў яму руку агент Скіма.

“О, Бэрлін, — сказаў Маці. — Дык вы немец”.

“Я бэрлінец, — хутка сказаў Скіма. — Цікаўлюся расейскай паэзіяй”.

“Я ня ведаю, што гэта, — сказаў Маці, хаваючы дакумэнты ў кішэню. — Але ў Райху ўсё вялікае. Не сумняваюся, што і гэтая ваша... паэзія... А ў мяне зь дзяцінства слабасьць да вялікіх рэчаў. Мой бацька галасаваў за Вялікую Эўропу. А я галасую за Вялікую Расею. Я за дружбу і мір з Райхам. Спадзяюся, вы таксама. Апошняя вайна была глупствам. Мы ўсе цудоўна ведаем, дзе сканчаецца Эўропа і дзе пачынаецца Райх”.

“Абсалютна згодны”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма.

“Яны проста вярнулі сабе сваё, праўда? — сказаў Маці, соваючы старому манэты. — Дык вы знайшлі, што шукалі? Гэтую вашу... паэзію?”

“Я зайду сюды заўтра, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — У мяне заўтра ў Вільні цэлы дзень. А вы будзеце любавацца мінскімі прыгажунямі і есьці бліны з ікрой”.

“Ну, гэта стэрэатып, — засьмяяўся Маці, далікатна прытрымліваючы дзьверы. Яны выйшлі на вуліцу, дзе пачынала ўжо цямнець, і рушылі побач па ходніку, які цягнуўся наверх, да вялікага будынку, які нагадваў унівэрсытэт. — Бліны, ікра і прыгажуні — гэта мінулае. Мяне цікавяць ідэі. Ідэя імпэрыі была пахаваная сто гадоў таму. Але не пасьпела мінуць і паўстагодзждзя з дня хаўтураў, як вобраз адрадзіўся з попелу. Гэтая ўзнаўляль­насьць, гэты гістарычны цыкль, якім заўжды жыла Вялікая Расея. Гэтая здольнасьць раства­рыць ідэю ў простых людзях, каб у патрэбны момант крышталізаваць і атрымаць згустак гістарычнай, палітычнай энэргіі... Вось гэта хочацца пабачыць на свае вочы. І, хто ведае, нават адчуць. Зрабіцца хаця б на тры дні яго часткай. Разумееце, пра што я?”

“Вельмі добра разумею, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — Я думаю, у расейскай паэзіі ідэя імпэрыі ніколі не зьнікала. Расейскія паэты жывяцца ёй — яна рухае літаратуру далей. У адрозьненьне ад Эўропы, дзе паэзія даўно нікому не патрэбная, бо няма такога згустку, пра які вы казалі... Урэшце, расейцы заўжды ведалі, дзе межы свайго. Як у літаратуры, дзе аўтар абмежаваны імпэрыяй сваёй творчасьці, памерам тэксту, які ёсьць і палітычнай, і экзыс­тэнцыйнай мяжой усяго”.

“Вы разумны чалавек, — сказаў Маці і нават спыніўся, каб зазірнуць Скіму ў твар. — Я заўжды паважаў немцаў. Праўда, расейцаў крышачку больш...”

Ён засьмяяўся.

“Не крыўдуйце. Немцы прасралі сваю імпэрыю. І вось што яны маюць — лібэральнае нішто ў цэнт­ры Эўропы. Замест цэнтру сілы. У вас былі вялікія мысьляры. Не падумайце, што я нацы, але Гітлер быў вялікі мысьляр. Памылка была ў тым, што ён выйшаў за межы. Разбурыў імпэрыю, бо зрабіў ідэі яе мурамі, замест таго, каб пакінуць яе велічна ўзвышацца ў цэнтры і трымаць на сабе ўвесь будынак. Містэр Пуцін сорак гадоў таму ўлічыў вашыя памылкі...”

Яны зноў пайшлі поруч. Маці дакрануўся далоньню да рукі Скімы і прамовіў, сур’ёзна і неяк зьбян­тэжана:

“Дзіўна, што вы яшчэ не чалец таварыства... Там пазарэз патрэбныя такія людзі, як вы. Большасьць запісваюцца, бо хочуць вострых уражаньняў, людзей з мазгамі мала. Палова — гістэрычныя бабы. Да канца курсу вытрымлівае толькі траціна. Гнілая Эўропа адвучыла нас уважліва слухаць лекцыі, вучыцца, адвучыла бачыць сьвет з гледзішча вялікіх народаў. Затое зірнуць на сябе вачыма розных дробных нацый, якім усё роўна мала засталося — у маштабах гісторыі, канечне — вось гэта мы ўмеем, вось гэта мы ўсмоктваем з малаком маці. Далучайцеся да нас. І тады, я веру ў гэта, і самі зьезьдзіце і ў Мінск, а можа, нават у Маскву”.

“Я занадта лянівы, каб слухаць усё гэтае чучхэ, — усьміхнуўся Скіма. — Я кабінэтны чалавек. Кніжны чарвяк. Вымерлая парода”.

“Вымерлая Эўропа... — сказаў Маці. — Вось хто і праўда вымер. Мы. Мы самі. Мне здаецца, мы з вамі вельмі падобныя. Вы так ня думаеце, Тэрэзіюс?”

Ты нават не ўяўляеш, наколькі, падумаў Тэрэзіюс Скіма. Бо толькі што, у кароткім прасьвеце віленскага зімовага дня, ён зрабіў адкрыцьцё, якое яго агаломшыла.

Яны і праўда былі падобныя. Так, як гэта бывае толькі ў кнігах. Падступных кнігах, дзе ўсё не ўзапраўду і ўсё роўна — праўда. Як у той, старой...

“Послушайте, — не вытерпѣлъ я. — Неужели вы ничего не замѣчаете?” Было у меня зеркальце въ карманѣ. Я его далъ ему. Еще только беря его, онъ всей пятерней мазнулъ себя по лицу, взглянулъ на ладонь, но ни крови, ни грязи не было. Посмотрѣлся въ блестящее стекло. Пожалъ плечами и отдалъ. “Мы же съ тобой, болванъ, — крикнулъ я, — мы же съ тобой, болванъ, не видишь, ну посмотри на меня хорошенько...” Я привлекъ его голову къ моей, високъ къ виску, въ зеркальце запрыгали и поплыли наши глаза...”

Гэта кніга прамовіла. А Тэрэзіюс Скіма моўчкі працягваў крочыць поруч зь ім, яго двайніком. Двайніком, які ўжо трапіў у пастку — але думаў, што паляўнічы тут ён.