“Я дасьледую літаратуру. Кнігарні, бібліятэкі. Жывыя і мёртвыя клясыкі...” — прамармытаў Скіма, абцягваючы спадніцу. Цікава, ягоны дзед яшчэ гаварыў па-літоўску? Бо бацька ўжо ня мог.

“Ня думаю, што ў нас вы знойдзеце нешта падобнае, — сталёвым голасам сказаў гэты ладны мужчына і бліснуў блакітнымі вачыма. — Зрэшты, дакумэнты ў парадку. Праходзьце. Вітаем у Літве”.

Крыху памарудзіўшы, яму вярнулі картку — але Скіма бачыў, што зрабіў памылку. Памежнік нешта адзначыў у сваім пляншэце і доўга глядзеў яму ўсьлед.

Які чорт пацягнуў мяне за язык, дакараў сябе Скіма — але тут яго спынілі на мытні. Робат-сабака выскачыў аднекуль з кута, ткнуўся тупой пашчай у край заплечніка і коратка і пагрозьліва гаўкнуў. Што гэта азначала, Скіма ня ведаў. Мытніца зрабіла загадкавы жэст і нешта сказала, прытрымаўшы яго багаж. Давялося расшпіліць заплечнік. Скіма адчуваў сябе так, нібы яго прымусілі распрануцца.

“Што гэта ў вас?”

“Кнігі”.

Мытніца падазрона пагартала кніжку пра Нільса і ўчэпістымі пальцамі вывудзіла зборнік нябожчыка з “Розэнгартэну”.

“Гэта расейская кніга. Так?”

“Не зусім, — сказаў Скіма. — Я думаю, яна беларуская”.

“Гэта расейская кніга, — цярпліва сказала мытніца. Яна размаўляла строга і павучальна, як зь дзіцём. — Мне трэба ведаць, што гэта не палітычная прапаганда. Зараз я паклічу экспэрта. Пачакайце тут”.

І яна занялася наступным пасажырам. Скіма апынуўся ў самым хвасьце чаргі — і страката апранутыя пасажыры абыякава праходзілі міма яго, трывожна паглядваючы на суворую мытніцу. Дзьверы за апошняй пасажыркай зачыніліся. Скіма застаўся стаяць каля электроннага дэтэктара. Мытніца маўчала, насуплена гледзячы прос­та ў роўную шэрую сьцяну. Нарэшце экспэрт усё ж прыйшоў, пагартаў кніжку і расчаравана сказаў нешта па-літоўску мытніцы, тая кіўнула і вярнула кнігі Скіму.

“Можаце ісьці”.

Ён выйшаў з будынку лётнішча. Таксі ўжо разьехаліся, але трэба было эканоміць грошы. У Вільні было слотна і ветрана. Скіма вярнуўся, памяняў грошы — невялікі пачак літаў лёгка зьмясь­ціўся ў кашалёк. Ён падняў каўнер і пабрыў на прыпынак аўтобуса, на якім стаяў толькі адзін чалавек — нейкі пахілы мужчына ў капелюшы.

Вогкі вецер задзімаў пад спадніцу віленскую зіму. Нарэшце пад’ехаў аўтобус — жоўты, непрыветны, адчыніў дзьверы. Скіма ссыпаў кіроўцу манэткі зь вершнікам — усеўшыся, ён пачаў успамінаць, на гербах якіх краін ёсьць пяро: му­сяць жа быць такія дзяржавы... Але так і не прыгадаў нівод­най — а аўтобус, робячы ўвесь час нейкія галавакружныя павароты, узабраўся на ўзгорак. Так яны і даехалі да гораду — адны ў пустым аўтобусе, ён і мужчына ў капелюшы. Выходзячы, мужчына крыху прыўзьняў капялюш, нібы разьвітваўся: старамодны жэст, сьмешнаваты, але Скіма быў гатовы да таго, што віленскія дзівы яшчэ толькі пачынаюцца.

Ён выйшаў каля самага вакзалу і, пазіраючы на навігатар, што прасьвечваў скрозь павуціньне экрана, рушыў уніз, па разьбітым бруку. Зьлева ў маленькіх гнёздах занядбаных кавярняў грэліся падазронага выгляду асобы ў джынсавых касьцюмах — папіваючы піва, яны сядзелі над плястыкавымі талеркамі з чабурэкамі, удыхалі пару і ўважліва сачылі за ім, і ён пачуваўся нейкім празьмерна бачным сярод гэтай шэрай, падобнай да раскіданага па вуліцы пер’я, слоты. Каля кожнай з гэтых нібы з канструктара пабудаваных кавярняў быў драўляны ганак, і там таксама стаялі людзі — шумна дыхаючы, перамаўляючыся на незразумелай, грубаватай мове, яны пускалі ў ашмоцьце ранішняга туману шызы дым, і Скіма асуджана ўбіраў у сябе ўсю гэтую зацягнутую, бясконцую чужую раніцу, і задыхаўся, і сэрца білася часьцей ад зусім незнаёмага раней адчуваньня — ці то блізкай мяжы, ці то ачунялай пасьля доўгага сну сьмерці.

Разам зь білетам да Вільні яму дастаўся нумар у маленькім гатэлі — недзе тут, каля царквы. Viešbutis — прачытаў ён: і, вядома ж, няправільна. Скіма пакружляў па пустых вуліцах, яго абганялі заклапочаныя людзі з уцягнутымі ў глыбокія, шырокія шалікі галовамі. Гатэль быў танны, вельмі падобны да “Розэнгартэну” — адзінае акно халоднага пакоя выходзіла на вуліцу, на росчырк дрэваў, быццам акно было кніжнай старонкай, на якой нехта таропка расьпісаўся. Ён прыняў душ і пераапрануўся — і потым доўга ня мог сагрэцца. Раптам яму зрабілася страшна: недзе ў пальцах ног ён адчуў трымценьне хваробы, і адразу ж яму падалося, што гэта пачатак чагосьці благога, ён выпіў некалькі моцных пігулак, ад якіх пачало тахкаць сэрца. Зь непрыемным драпаньнем у горле ён выйшаў на вуліцу, яму захацелася выпіць нечага алькагольнага, але ён прымусіў сябе забыць гэтае дурное жаданьне. Прага і Парыж былі памылкамі, якія ён мусіў зрабіць — але ў Вільні яму трэба было як мага хутчэй стаць сабой. Тут ён меўся спыніцца і скончыць справу. Бо далей была Граніца. Далей ён ня мог рухацца. Сьлед прывёў яго сюды, на гэты край Эўропы. Сьлед чалавека, які завалодаў Тэрэзіюсам Скімам, учапіўся ў яго сваімі папяровымі рукамі — і хто яго ведае, чаго патрабаваў: Скімавай душы ці ўласнай праўды?

Так ці інакш, адступацца Скіма не зьбіраўся. Роўна а другой ён падышоў да будынку на вуліцы Піліма, 51 і, закусіўшы вусны, увайшоў. Ён трапіў у вузкі калідор і адразу ж зьвярнуў увагу на бел-чырвона-белы сьцяг, які вісеў над дзьвярыма. Шыльда на трох мовах нешта казала, але што, зразумець было цяжка. Ён паторгаў ручку — было зачынена. Пусты калідор маўчаў — Скіма вырашыў зайсьці пазьней, ён выйшаў на пасьвятлелую вуліцу і пайшоў паглядзець горад. Брук, рэдкае сьвятло, бязладныя сьляды на тонкім учорашнім сьнезе перасякаліся, беглі кудысьці, як літары, рулёны белага і шэрага падмоклага рэчыва скручваліся і выпіхвалі Скіму ўсё далей і далей ад вуліцы, на якую яму трэба было вярнуцца. І вось ён ужо выйшаў на плошчу, тут было спакайней — прагульваліся пары, у белым нізкім небе, як птушкі, сядзелі кожны на сваёй галінцы вострыя блізкія целы касьцёлаў, такія знаёмыя — і ўсё ж нязвычныя. Вуліца павяла яго ўніз, ён спатыкаўся аб мокры брук, наперадзе была яшчэ адна плошча — а за ёй гара з рудаватай вежай, на якой павіс вялікі жоўта-чырвона-зялёны сьцяг. І вось ужо Скіма ішоў па нешырокім, але людным праспэкце — ён зайшоў у піцэрыю, зьеў нешта; ён ня мог пазбыцца адчуваньня, што за ім сочаць.

Ён пайшоў назад, да вежы, павярнуў — і натк­нуўся на схаваныя ў зноў павіслым тумане дзьверы. Кнігарня “Эўрэка” — так было напісана на цёмным шкле старой шыльды. Хутчэй падпарадкоўваючыся абавязку, чым з уласнай ахвоты, ён увайшоў, ведаючы ўжо, што гаспадар выскачыць аднекуль з зусім нечаканага боку. Так і адбылося: стары чалавек, з носу ў якога тырчалі два вялікія пучкі рудых валасоў, знайшоўся ў самым куце, пад выключанай лямпай. З рота ягонага пачуўся ціхі шоргат, як быццам усярэдзіне яго прагарталі кнігу — і рыпучы голас прамовіў штосьці па-ангельску. Скіма падышоў бліжэй.

“Вы ж нетутэйшы, праўда? — спытаў стары. — Вы падобны да нетутэйшага...”

Тэрэзіюс Скіма працягнуў яму руку — і стары схапіўся за яе, як за поручань у мэтро. У ягоным позірку было штосьці, ад чаго Скіма адчуў сябе неяк ніякавата. Але ён раптам зразумеў: стары быў сьляпы.

“Вы бачыце мяне?” — спытаў Скіма.

“Я сьляпы. Я бачу толькі тое, што хачу. Зусім як аўтары ўсіх гэтых кніг, якія стаяць праваруч ад вас. А леваруч — тыя, хто бачыў тое, што ім казалі. Урэшце, усе кнігі можна падзяліць вось так. Неблагая клясыфікацыя, досыць унівэрсальная...”

Скіма дапамог яму падняцца. Стары ўчапіўся аберуч за выступы паліцаў. Цень, на які можна наткнуцца, калі забыць, дзе знаходзішся.

“Як жа вы зразумелі, што я ня зь Вільні? Я ж не пасьпеў яшчэ нічога сказаць?”

“Іншыя сюды ня ходзяць... Усё проста. І ад вас пахне. Пахне танным нумарам у паршывым гатэлі. Пахне безнадзейнасьцю. Пахне страхам. Пахне кнігамі...”

Тэрэзіюс Скіма ўгледзеўся ў ягоны твар. Але стары гаварыў сур’ёзна.

“Я цікаўлюся кнігамі, — прамовіў Скіма, і ўласны голас падаўся яму непрыемным. — У вас шмат кніг... Але тое, што я шукаю, вядома, у кнігарнях ня знойдзеш...”

Стары маўчаў. Скіма ня быў пэўны, што той зразумеў. І таму загаварыў гучней:

“Магчыма, вы маеце кнігі на іншых мовах? Напрыклад, па-расейску?”

“Так, — сказаў стары. — Яны пад тваімі нагамі, на ўзроўні калена. Справа. Апусьці руку”.

“А, напрыклад, беларускія кнігі... — Скіма нахіліўся і дакрануўся ўказальным пальцам да сырой вокладкі. — Можа, вы маеце і іх таксама?”

“У мяне ёсьць кнігі на любых мовах, — сказаў стары. — У тым ліку на тых, якіх не існуе. Кнігі на мовах, якія не існуюць, для чытачоў, якіх не існуе... Цікава...”

Ён зрабіў пару крокаў у гэтым вузкім прахо­дзе, дзе Скіма ледзь зьмяшчаўся, замёр — і беспамылковым рухам выцягнуў з паліцы патрапаную кніжку.

“Але гэта не расейскія літары”, — сказаў Скіма, беручы ў далоні яе змучанае цела, адчуваючы пад падушачкамі пальцаў зморшчаную паперу, падобную да скуры на локцях.

“Гэтага ня можа быць, — цьвёрда сказаў стары. — Я ня ведаю, што там за літары, але гэта, як вы сказалі, бе-ла-рус-ка-я кніжка”.

“Можа, гэта пераклад?”

“Эўрыка! Можа, яны проста напісалі яе нерасейскімі літарамі? — у тон яму сказаў стары, нібы дражнячыся. — Каб вам насаліць? Думаю, вы самі ня надта добра ведаеце, што шукаеце. Беларусь... Цікава, у той год, калі я асьлеп, асьлепла ўся Эўропа. Вам ніколі не прыходзіла ў галаву, што ў сьляпых людзей ёсьць такая вялікая ўлада: сьвет сьлепне разам зь імі?”

“Добра, я вазьму яе, — сказаў Скіма. — Але гэта, здаецца слоўнік? Ці падручнік?”

“Гэта слоўнік мовы бальбута, — загадкава і шчась­ліва пасьміхнуўшыся сказаў букініст. — Паспрабуйце прачытаць”.

“Бальбута? А як жа беларуская? Ці гэта тая самая мова? Нешта я зусім заблытаўся...”

“Гэтую кнігу напісала адна беларуская кабета... Натальля Кашкан. Я хоць і сьляпы, але запамінаю ўсё, што казалі наведнікі маёй кнігарні. Іх было ня так шмат за апошнія трыццаць гадоў... У тых, хто страціў зрок, абвастраецца памяць. Хіба вы ня чулі? Гэта самая загадкавая кніга ў маёй кнігарні. Паспрабуйце прачытаць штосьці зь яе”.