Плясь, плясь, плясь, як на пляцы маршыру­юць салдаты, як б’е барабан падпарадкаваньня — плясь, плясь, плясь. Жанчына на сцэне пачырванела, яна хацела ўцячы, але плясканьне мацнела, яно прыкавала яе да мікрафона, да крэсла, да гэтай кнігарні. Яны білі ў далоні, як забойцы, яны ўпіваліся ў яе заціхлы голас, упіваліся яе разгуб­ленасьцю і яе слабасьцю, яны пілі яе шчырасьць, расштурхоўваючы адно аднаго, пілі яе вершы, нібы гэта былі памыі, і рохкалі ад асалоды. Калі яна чытала, яны гучна перагаворваліся, апусьціўшы пысы ў тэлефоны і пляншэты, а цяпер яны зьнішчалі яе — гэта было хобі. Проста бі, бі, бі, забі і забудзь. Бо для чаго яшчэ яны... яны... кні... Knie... Gier... Knall und Klang.

Тэрэзіюс Скіма сядзеў сярод гэтых забойцаў, адчуваючы сваю бясьсільнасьць. І калі жанчына каля мікрафона ўпала, апошні раз абвёўшы жудаснымі і прыгожымі вузкімі вачыма публіку — людзі выдыхнулі. Гэта было як аргазм — палёгка ад выбуху, які вывеў іх усіх зь іхнага ачмурэньня. Выдых выбухнуў і выдыхнуўся — натыкаючыся на крэслы і на локці, публіка пасьпешліва пакідала кнігарню. Шэксьпір заставаўся, кампанія разбрыдалася па горадзе, і кожны з тых, хто браў удзел у экзэкуцыі, зносіў з сабой кніжку — і потым Тэрэзіюс Скіма бачыў, як яны плывуць па чорнай Сэне: белыя бяздарныя аркушы.

Паклаўшы тую паэтку спаць, яны з Бранкай рушылі ўздоўж парыскай вены ў ягоны страўнік — і вось ужо сядзелі і пілі віно: Бранка жывое, пякучае, рубінава-рэвалюцыйнае, а Скіма цадзіў мярцьвяную бязградусную, бязрадасную падробку.

“Агонія, — казала Бранка. — Але ня сьмерць. ­Сьмерць застанецца іншым. Калі ў кнігарні будзе сядзець тысяча чалавек і ніхто зь іх ня будзе ве­даць, што адбываецца, але яны будуць сядзець і слухаць, глумліва ўсьміхаючыся і гадзячы прос­та пад сябе... бо фізычна ня змогуць адарваць свае зад­ніцы ад крэслаў... Вось гэта будзе сьмерць. І таму наш доўг: зьнішчыць кнігарні. А калі мы адчуем, што канец блізка, мы зладзім баль...”

“Але як жа твой аптымізм? — спытаў Скіма. — Як жа тое, пра што ты казала? Сьвет зьменіцца. Маленькімі крокамі. Хіба ты ня верыш у гэта?”

Вочы Бранкі ад віна рабіліся ўсё больш круг­лыя. З кожным келіхам яна ўсё больш маладзела — і гэта была злавесная мэтамарфоза. Бо Скіма бачыў — заўтра старасьць абрынецца на яе з такой сілай, што ўвесь сёньняшні вечар выявіцца проста сумным маскарадам.

“Гэта ня справа паэта — верыць ці ня верыць...”

Яна пазяхнула і зірнула на яго неяк дзіўна. Нібы адганяла яго, а ня сон. Тэрэзіюс Скіма адчуў сябе крыху пакрыўджаным.

“Раскажы мне пра свайго кліента. Ён чытаў табе...?”

“Чытаў? Вядома. Але я ня слухала. Я хачу, каб тыя, хто знаходзіць у нас прытулак, падумалі і пра кнігарню. Прыводзілі людзей. Прыцягвалі ўвагу. Кожны дзень я рассылала іх па Парыжы, як жабракоў. Каб увечары адбылося хоць нешта. Каб нагадаць ім, што “Шэксьпір і кампанія”...”

І хоць яна нічога больш не сказала — Тэрэзіюс Скіма зразумеў раптам, у чым рэч. Гэта было ясна, як дзень — і як, напэўна, сьмешна ён выглядаў, калі яшчэ не зрабіў гэтага адкрыцьця.

Усе яны: Кляйнрот, Лямпэ, Міра, Пэтра, Бранка — пісалі самі. Некалі пісалі самі і спатыкнуліся аб непаразуменьне і непрызнаньне, і адчулі віну, і адчулі сваю сьлепату. І каб ніхто не западозрыў іх у амбіцыях — яны кінуліся ратаваць іншых. Яны рабілі выгляд, што трымаюць апошні рубеж абароны — а самі хавалі пад сьпешна пабудаванымі мурамі свае вершы. Свае галасы, за якія ім было сорамна.

“Ты пішаш вершы?” — спытаў Скіма.

“Я? — спалохана перапытала Бранка. — Ты што, з глузду зьехаў?”

“Але ты іх пісала?”

“А ідзі ты”.

Але ніхто нікуды не пайшоў. Яны так і сядзелі насупраць адно аднаго, і вусны ў Бранкі былі чыр­воныя, а валасы сівыя, і Тэрэзіюс Скіма адчуваў, што яна хлусіць.

“Слухай, ты вып’еш нарэшце віна? Ці будзеш ца­дзіць гэтую хрэнь? Ты ж у Парыжы!”

“Я вып’ю рому... У вас ёсьць ром? З мулаткай на этыкетцы?”

Але яго зноў не зразумелі. Перад ім стаяла шклянка, поўная лёду. Тэрэзіюс Скіма ўзяў лёд пальцамі і прыклаў да лба.

“Беларусь, — сказаў ён. — Гэты небарака быў беларусам”.

“Быць беларусам — гэта ўжо верш, — кінула Бранка. — Ведаеш, я ўспомніла. Успомніла, калі ты прыклаў да лба лёд. Зусім як у Пруста. Ты яго ўзяў, вось так, зморшчыўшыся, і я ўспомніла, як мой хлопец прымушаў мяне прыкладваць лёд да смочак. Каб яны тырчалі. О божа, гэта было са мной... Даўно і няпраўда. І тады я прачытала ў сеціве адзін артыкул пра гэтую Бэ... ля Русь. Гэта было так забаўна. І так сымпатычна. Хочаш цыгарэту?”

“Чаму жанчыны-кнігаркі так шмат кураць?”

“Калі б у цябе было сто тысяч кніг і ты б ведаў, што яны нікому не патрэбныя — ты б ня толькі закурыў, ты б сам ператварыўся ў недапалак”.

“Дык што за гісторыя?”

“Гадоў трыццаць таму адзін рускі... то бок не, адзін такі вось бэ ля рус, купіў востраў недзе паміж Грэцыяй і Італіяй. Маленькі востраў, магільнік шкодных адкідаў. І, уяўляеш, як у старажытныя часы, вырашыў стаць там імпэратарам. Імпэратарам сваёй малюпасенькай Бэ ля Русі. Трыццаць падданых, нейкі адстаўны паліцыянт — міністар тайнай паліцыі, няўдалы пісьменьнік вёў кроніку.... а міністаркай культуры і аховы здароўя была старая непісьменная бабка. Амаль вядзьмарка. Ведаеш, чым скончылася Вялікая імпэрыя? Мігранты, якія дабіраліся да Эўропы на старым катэры, высадзіліся на высьпе і разьбілі імпэратару галаву. А бабку абвясьцілі сваёй сьвятой. Карга-культ. Вось так. У той час весела было зазіраць раніцай у стужку навінаў. І здавалася, што ўсё навокал — сюжэт для раману. Памятаеш?”

“Я нарадзіўся ў 2015, — сказаў Тэрэзіюс Скіма. — Занадта позна. Такой гісторыі я ня чуў. Але за сёньняшнюю раніцу прачытаў пра тую Бэ ля Рус дастаткова. Недзе паміж 1992 і 2025 існаваў такі лімітроф. Беларусь. Існаваў сабе зь пераменным посьпехам. Жыў неяк. Пакуль Райх не паглынуў яго. Чаго, канечне, і варта было чакаць. Няўжо яны і праўда верылі ў тое, што ацалеюць? І вось іх няма. А нябожчык з “Розэнгартэну” неяк уцёк за межы Райху. Але калі і як? Калі ты яшчэ не напілася, я пакажу табе, што знайшоў на задніцы твайго Шэксьпіра...”

“Я ўжо напілася. Так што лепш напіся сам, бо нешта я перастаю цябе разумець...”

Тэрэзіюс Скіма замовіў яшчэ рому.

“Бязь лёду”, — сказаў ён, і яна пераклала насьмеш­ліваму, фанабэрыстаму афіцыянту:

“Бязь лёду!”

Афіцыянт зьнік. Чакаючы свой ром, чуючы рытм яе подыху, Тэрэзіюс Скіма маўчаў — але ня вытрымаў.

“Мне здаецца, уся справа ў мове. Нібы нехта наўмысна калечыць словы, каб замесьці сьляды. Вось. Гэта было выдрапана яго рукой. Там, дзе ён спаў”.

“Верш?”

“Магчыма. Але... Так ці інакш, гэта пасланьне. Ці то нам, ці то самому сабе. Ці то проста выведзена там ад роспачы. Ёсьць горад Мінск у Райху — а тут чамусьці: Міенск. А ўсе іншыя словы — на няіснай мове, якую так любіў наш паэт-вычварэнец. Я ня ведаю, што яны значаць. Увіута, Сядыч, Трудута. Ліута... Любіў наш паршывец літару “у”... І не любіў дзяліцца сваімі любовямі. Хто яго ведае, што гэта. Але я даведаюся, чуеш, Бранка?”

“Беларусь... — прамовіла Бранка, ужо ня слухаючы. — Я нешта памятаю зь дзяцінства. У іх была дыктатура. Апошняя дыктатура ў Эўропе. Калі я была малая, бацькі аднойчы ўзялі мяне на вечар у Centre International de Recolettes. Гэта каля Ўсходняга вакзалу. Я магу памыляцца, але там, у цэнтры, выступалі гэтыя самыя беларусы. Жанчына і мужчына. Народу прыйшло няшмат, госьці нешта чыталі, а ўсе слухалі з такім шкадаваньнем... Я сядзела і разумела, што гэта ня важна, што яны там чытаюць... Важна тое, што яны прыехалі з краіны, дзе ўсё так кепска, як мы нават ня можам сабе ўявіць. Мы, для якіх свабода ёсьць прыроджаным станам. Мы маем яе ў падарунак і ўспрымаем яе як дадзенасьць. А яны не. Яны марылі. І я ім зайздросьціла”.

“Няўжо наш пастаялец так і не назваў табе сваё імя? Ні разу? І нічога не казаў пра тое, як уцёк з радзімы? Ну хоць нешта? Бранка?”

Але Бранка зноў ня слухала. Глядзела некуды ўбок — і вось ужо за іхны столік падсаджвалася паэтка, якая чытала сёньня ў кнігарні. Тэрэзіюс Скіма з прыкрасьцю падумаў, што так і не запомніў яе імя. Аднак Бранка ўратавала яго:

“Вы ўжо знаёмыя? Гэта Тэрэзіюс Скіма з Бэрліну. А гэта Соф’я Ранэван, ірляндзкая паэтка...”

“Прыемна пазнаёміцца”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма, паціскаючы руку маленькай стомленай жанчыны, якая, здаецца, увесь час жыла з заплюшчанымі вачыма. Нібы хацела схавацца за апушчанымі павекамі ў свае сны. Зрэшты, павекі варухнуліся — і такім самым невыразным голасам, якім яна чытала свае тэксты, Соф’я спытала:

“Дык вы немец?”

“Я бэрлінец”, — сказаў Тэрэзіюс Скіма.

“Гэта мае значыць нешта асаблівае? Ваш адказ? — уздыхнула сонная паэтка. — Вы саромеецеся таго, што вы немец?”

“Вядома, я немец, — сказаў Скіма. — Але мой прадзед быў літовец, а прабабка — альбанка. Так бывае. А немец... Ну так, Нямеччына — краіна, дзе мне часам добра. Пэўне, гэта і ёсьць найлепшае вызначэньне для радзімы”.

Соф’я ўсьміхнулася, зь цяжкасьцю падняўшы на яго вочы:

“Пазнаю немцаў. Вы першыя, для каго нацыянальнасьць перастала мець значэньне. Нават амэрыканцам за вамі ня ўгнацца. У маладосьці мае нямецкія прыяцелі, студэнты, казалі мне: у дваццатым стагодзьдзі ніхто і падумаць ня мог, што Нямеччына зробіцца самай прытомнай і талерантнай краінай на кантынэнце. І вось гэта адбылося — а нам усё роўна прыгадваюць Гітлера. Па звычцы. Звычка — страшная хвароба... Мне віна. І чым болей”.

Яны з Бранкай чокнуліся, бо шклянка Скімы стаяла пустая.

“Тое, што вы сёньня чыталі, гэта быў ангельскі пераклад?” — спытаў Тэрэзіюс Скіма асьцярожна, бо яму прыйшла ў галаву думка. Зусім дзіўная думка, якая магла ўсё сапсаваць, а магла і дапамагчы, і таму яе трэба было вельмі асьцярожна трымаць за крылцы.

“Я пішу па-ангельску”, — насьцярожана адказала Соф’я, прыцмокнуўшы ад даўкага віна.

“Вядома, — кіўнуў Скіма. — Як жа інакш?”