Абсяг душы, дзе доўжыцца каханне,

Да змроку вечаровага, да смерці.

Настала мая чарга. Мне цяжка было знайсці верш ці фрагмент паэмы, які я мог прачытаць не чырванеючы. Не буду ж я пераступаць з нагі на нагу і мямліць якуюсьці лухту. Але ўрыўкам з «Песні вялікай дарогі» Уолта Ўітмэна, хоць і крыху кароткім, я сказаў усё, што хацеў:

… я даю табе сваю руку!

Я даю табе сваё каханне, якое каштоўней за грошы,

Я даю табе самога сябе наперад усіх навучанняў і законаў,

Ну, а ты, ці аддасі мне сябе? Ці пойдзеш са мною ў дарогу? Ці будзем мы з табою падтрымліваць адно аднаго праз ўсё жыццё?

Я скончыў, і ў пакоі запала трапяткое маўчанне. Затым Рэй Стратан працягнуў мне пярсцёнак, і мы з Джэні — самі, а не за кімсьці паўтараючы, — прысягнулі адно аднаму ў вернасці, каханні і пашане — адгэтуль і да самае смерці.

Уладаю, дадзенай яму штатам Масачусэтс, капелан аб'явіў нас мужам і жонкаю.

Як разабрацца, дык наш «пасляігравы міжсабойчык» (як назваў тое, што адбылося потым, Стратан), можна назваць прэтэнцыёзна-непрэтэнцыёзным. Мы з Джэні рашуча адхілілі апрыкралае звычаёвае шампанскае, і, паколькі нас было вельмі мала і такая кампанія магла спакойна змясціцца за адным столікам у бары, мы пайшлі выпіць піва да Кроніна. Джымі Кронін абслугоўваў нас сам у знак павагі да «найвялікшага хакеіста Гарварда з часоў братоў Кліры».

— Лухта ўсё гэта, — стукнуў кулаком па стале, разышоўшыся, Філ Кавілеры. — Усе гэтыя Кліры, разам узятыя, падноска ягонага нявартыя.

Мяркую, ён хацеў сказаць (не пабыўшы ні на адным хакейным матчы з удзелам Гарварда), што, як бы выдатна ні каталіся на каньках Бобі і Білі Кліры, ні аднаму, ні другому не пашчасціла ажаніцца з ягонай дачкою-кветкаю…

Я дазволіў Філу расплаціцца і заслужыў тым самым ад Джэні адзін з рэдкіх кампліментаў маёй здагадлівасці.

— Ты яшчэ можаш стаць чалавекам, падрыхтунчык, — прашаптала яна.

Пад канец, калі мы праводзілі Філа да аўтобуса, нас трохі развязло: паплакалі ды паабдымаліся…

Пасля ўсялякіх развітанняў Філ сеў у аўтобус, а мы стаялі на прыпынку і махалі яму ўслед, пакуль аўтобус не знік за паваротам. І толькі тады мяне пачала бянтэжыць ашаламляльная праўда.

— Джэні, мы ж цяпер законныя муж і жонка.

— Ага, цяпер я маю поўнае права быць сцервай.


12


Калі паспрабаваць апісаць адным словам першыя тры гады нашага сумеснага жыцця, дык слова гэтае было б «эканомія». Мы толькі пра тое і думалі, як наскрэбці грошай, каб звесці канцы з канцамі. Калі вы думаеце, што ў гэтым ёсць нешта рамантычнае, дык вы памыляецеся… Памятаеце славутае рубаі Амара Хаяма пра тое, як гэта прыемна — ляжаць у цяньку пад разгалістым дрэвам, з томікам вершаў, лустаю хлеба ды збанком віна? Дык вось, замяніце томік вершаў на «Трэсты» Скота і паспрабуйце ўмаляваць мяне ў гэтую ідылічную карціну. Райскае жыццё, ці ж не так?.. Я мучыўся б усё тымі ж пытаннямі: колькі каштуюць гэтыя самыя «Трэсты» (і ці можна набыць іх у букініста), дзе купіць па меншай цане хлеба ды віна і, нарэшце, дзе дастаць потым грошай, каб расплаціцца з пазыкамі?

Вось як мяняецца жыццё. Цяпер нават сама сціплы праект даводзілася выносіць на скрупулёзны разгляд бюджэтнай камісіі, пастаянна прысутнай у маёй галаве на сваіх няспынных пасяджэннях.

— Олівэр, давай сходзім увечары на Бекета?

— Паслухай, гэта ж тры долары.

— Як?..

— Паўтара долары — твой білет, і паўтара — мой.

— Дык «так» ці «не»?

— І не так, і не гэтак. Гэта значыць тры долары.

Мядовы месяц мы прабавілі на яхце. Разам з двума дзесяткамі дзяцей. Інакш кажучы, з сямі гадзін раніцы і пакуль не надакучыць юным пасажырам, я кіраваў яхтаю, а Джэні тым часам наглядала за дзяцьмі. Нас наняў яхт-клуб «Пекод» у Дэніс-Порце… Клуб меў лодачную станцыю, вялікі гатэль і некалькі дзесяткаў летніх домікаў для здачы ўнаймы. На адным з сама нягеглых бунгала я прымацаваў у думках мемарыяльную шыльду: «Тут спалі Олівэр і Джэні — калі не займаліся каханнем». Трэба аддаць належнае нам абаім — пасля доўгага дня, на працягу якога мы стараліся быць як мага больш уважлівымі да нашых кліентаў (бо велізарную долю нашых даходаў складалі іх чаявыя), у нас яшчэ хапала часу быць як мага больш уважлівымі адно да аднаго. Я кажу проста: «быць… уважлівымі», бо не знаходжу слоў, каб выказаць, які гэта цуд — кахаць Джэні Кавілеры і быць каханым ёю. Выбачайце, я хацеў сказаць — Джэні Барэт.

Перш чым паехаць на мора, мы нанялі танную невялікую кватэру ў паўночным Кембрыджы. Я называю гэты раён «паўночным Кембрыджам», хоць фармальна, па адрасе, дом знаходзіўся ў межах горада Сомэрвіла. Катэдж, што, як казала Джэні, быў у «перадразвальным стане», праектавалі на дзве сям'і, але потым перарабілі ў чатырохкватэрны. Узялі з нас нашмат болей за сапраўдны кошт гэтага «таннага» жытла. Але што зробіш? На гэтым рынку дыктуюць прадаўцы.

— Паслухай, Ол, як ты думаеш, чаму пажарныя не павесілі замок на гэтай халупе? — спыталася Джэні.

— Мабыць, пабаяліся падысці, — адказаў я.

— І мне крыху страшна.

— У чэрвені ты была смялейшая. (Размова адбывалася ў верасні, калі мы вярнуліся ў Кембрыдж.)

— Тады я яшчэ не была замужам. А цяпер як замужняя жанчына лічу, што гэтая будыніна небяспечная для жыцця.

— І што ты думаеш зрабіць?

— Пагаварыць з мужам, — адказала яна. — Ён штось прыдумае.

— Паслухай, твой муж — гэта я.

— Сапраўды? Дакажы гэта.

— Як? — папытаўся я, падумаўшы: «Не, толькі не на вуліцы».

— Перанясі мяне цераз ганак.

— Джэні, няўжо ты верыш ва ўсю гэтую лухту?

— Ты перанясі, а потым я ўжо вырашу.

О'кэй. Я падхапіў яе на рукі і, пераадолеўшы шэсць прыступак, унёс на ганак.

— Чаму запыніўся? — спыталася яна.

— Хіба гэта не ганак?

— Не ганак, не ганак.

— Тут на дзвярах нашыя імёны.

— Ну і што? Гэта не сапраўдны ганак. Марш наверх, гультай!

Да «сапраўднага ганка» было дваццаць чатыры прыступкі, і мне прыйшлося спыніцца на паўдарозе, каб перавесці дух.

— Чаму ты такая цяжкая?

— А ты не падумаў, што я магла зацяжараць?

Ад такога пытання дыханне ў мяне раўнейшым не стала.

— Ты што, сур'ёзна? — нарэшце спытаўся я.

— Што, спалохаўся?

— Зусім не спалохаўся.

— Не ганяй вецер, падрыхтунчык.

— Ну, прызнаюся: было крыху. Але ненадоўга.

Я перанёс яе цераз наш ганак. Гэта былі рэдкія і каштоўныя імгненні, да якіх слова «эканомія» не мела аніякага дачынення.

Маё гучнае імя дазваляла нам атрымаць крэдыт у прадуктовым магазіне, крэдыт, які звычайна студэнтам не давалі. Аднак яно ж сыграла супраць нас там, дзе я меней за ўсё чакаў: у прыватнай школе, куды ўладкавалася настаўніцай Джэні.

— Вядома, у сэнсе заробку нам цяжка раўняцца з дзяржаўнымі школамі, — сказала маёй жонцы міс Эн Мілер Уітмэн, дырэктар школы, і адразу дадала, што для Барэтаў «гэты аспект» наўрад ці можа мець якое значэнне.

Джэні паспрабавала нешта растлумачыць наконт гэтых ілюзій, але ўсё, чаго нябозе ўдалося дабіцца звыш трох з паловаю тысяч долараў у год, былі — хвіліны на дзве — усмешкі ды «хо-хо-хо» дырэктаркі. Ёй здалася вельмі дасціпнай заўвага Джэні наконт таго, што Барэты мусяць плаціць за жытло гэтаксама, як і ўсе астатнія людзі.

Калі Джэні перадала мне ўсё гэта, я выказаў некалькі даволі арыгінальных прапаноў наконт таго, як міс Уітмэн магла скарыстаць яе — хо-хо-хо — тры з паловаю тысячы долараў. Але тут Джэні папыталася, ці не мог бы я кінуць свае заняткі правам, каб утрымліваць яе да тае пары, пакуль яна не набудзе кваліфікацыю, неабходную для паступлення на працу ў дзяржаўную школу. Змарнаваўшы якіясьці дзве секунды на асэнсаванне прапановы, я зрабіў дакладную і сціслую выснову:

— Лухта!

— Дужа красамоўна, — сказала мая жонка.

— А што, па-твойму, я мусіў сказаць? «Хо-хо-хо»?

— Не. Але табе прыйдзецца палюбіць спагеці.

І я палюбіў спагеці. Я навучыўся любіць іх, а Джэні навучылася ўсялякімі мажлівымі дый немажлівымі спосабамі маскіраваць спагеці пад што-небудзь іншае. Мы сёе-тое сабралі ўлетку, Джэні атрымлівала зарплату, я разлічваў зарабіць начамі на пошце ў час каляднае мітусні — словам, усё было як мае быць. Вядома, мы прапускалі багата новых фільмаў (а Джэні яшчэ і канцэртаў), аднак, у рэшце рэшт, канцы з канцамі неяк зводзілі.

Жыццё нашае дужа перамянілася яшчэ з аднаго боку. Я маю на ўвазе кантактаванне з людзьмі. Мы па-ранейшаму жылі ў Кембрыджы, і, у прынцыпе, Джэні магла бачыцца з сваімі калегамі па музычных занятках. Але яна не мела на гэта часу. З школы яна прыходзіла спляжаная, а яшчэ ж трэба было згатаваць абед (палуднаваць у кавярне было для нас недасягальнай раскошаю). Што ж да маіх сяброў, дык гэта былі людзі дастаткова тактоўныя — яны не турбавалі нас і не запрашалі да сябе, каб не змушаць Барэтаў запрашаць да сябе іх…

Мы перасталі хадзіць нават на футбол.

Як сябра спартовага таварыства Гарварда — Варсіці-клуба, я меў права сядзець на гасцявой трыбуне — на выдатных месцах, якраз насупраць цэнтра поля. Аднак білет туды каштаваў шэсць долараў, значыцца, два — дванаццаць.

— Ды не, — спрачалася са мною Джэні, — гэта не дванаццаць, а шэсць долараў. Ты ж можаш хадзіць і без мяне. Я ўсё роўна нічога не разумею ў гэтай гульні. Чую адно, што заходзяцца: «Улупіце ім!» Табе гэта дужа даспадобы, вось і хадзі на свой футбол.

— Усё, пытанне закрытае, — адказаў я цвёрда, як сама сапраўдны муж і гаспадар дома. — Будзе хоць час займацца вучобаю.

Аднак усё роўна я бавіў суботнія вечары, прыпадаючы вухам да транзістара — слухаў роў заўзятараў, якія, хоць і знаходзіліся цяпер за нейкую мілю ад мяне, належалі ўжо да іншага свету.